ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΡΙΑΡΑΣ

Μια ζωή αφιερωμένη στη γλώσσα

Μαχητικός δημοτικιστής σε καιρούς δύσκολους, 20 χρόνια μετά την καθιέρωση της δημοτικής συνεχίζει να αγωνίζεται για τη σωστή χρήση της

Αγάπησε με πάθος τη γλώσσα και τάχθηκε να την υπηρετήσει σε όλη του τη ζωή. Συνέβαλε στη συστηματική μελέτη του γλωσσικού μας προβλήματος και στην καθιέρωση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας του κράτους, καθώς και του μονοτονικού συστήματος. "Η γλώσσα είναι θέμα παιδείας", τονίζει αυτός ο 92χρονος έφηβος, που δέχεται πρόθυμα να ξετυλίξει το νήμα των αναμνήσεών του.

Πότε και πού αρχίζει η ιστορία μιας ζωής, που είναι ταυτόχρονα και ένα μέρος της ιστορίας των αγώνων για την επίλυση του γλωσσικού μας προβλήματος;

"Γεννήθηκα στον Πειραιά το 1906. Φοίτησα στο δημοτικό σχολείο της Μήλου και κατόπιν συνέχισα στα Χανιά, όπου τελείωσα το γυμνάσιο. Τη χρονιά εκείνη, 1924, άρχισε να λειτουργεί το 'Ακαδημαϊκόν Οικοτροφείον', με σκοπό να παρέχει στέγη και σίτιση σε όσους ήθελαν να σπουδάσουν Φιλολογία, Φυσικά και Μαθηματικά, δεδομένου ότι υπήρχε μεγάλη απροθυμία, τότε, γι' αυτές τις σχολές. Το Γυμνάσιο Χανίων, από το οποίο είχα αποφοιτήσει, πρότεινε τρεις τελειόφοιτους που ήθελαν να σπουδάσουν Φιλολογία. Μεταξύ αυτών ήμουν κι εγώ. Έτσι άρχισα τις σπουδές στο πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1926, όμως, το 'Ακαδημαϊκόν Οικοτροφείον' έκλεισε από τη δικτατορία Παγκάλου λόγω 'αιματηρών οικονομιών'. Για μένα το πρόβλημα λύθηκε εύκολα. Ήμουν 20 ετών και έπρεπε να υπηρετήσω τη στρατιωτική μου θητεία, κατά σύμπτωση στο Ναυτικό. Φρόντισα εγκαίρως να τοποθετηθώ ως γραφέας στο υπουργείο Ναυτικών, το οποίο βρισκόταν πολύ κοντά στο πανεπιστήμιο. Με τον τρόπο αυτό μπορούσα να παρακολουθώ τα μαθήματα, χωρίς να αντιμετωπίζω πρόβλημα στέγασης και τροφής. Τελειώνοντας, λοιπόν, το Ναυτικό τελείωσα και το πανεπιστήμιο".

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

Ποια ήταν τα ενδιαφέροντά σας;

"Με ενδιέφεραν ιδιαίτερα η βυζαντινή και η νέα ελληνική γλώσσα και φιλολογία. Όταν σπούδαζα στη Γαλλία ενδιαφέρθηκα για τη συγκριτική γραμματολογία, τον κλάδο δηλαδή που μελετάει τη σχέση μιας λογοτεχνίας με άλλες λογοτεχνίες. Φρόντισα μάλιστα να ιδρυθεί η έδρα της Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας καθώς και η Εταιρεία Συγκριτικής Γραμματολογίας στην Αθήνα, της οποίας είμαι και επίτιμος πρόεδρος. Με ενδιέφερε, επίσης, η λεξικογραφία. Είχα την τύχη ή την ατυχία να αρχίσω να εργάζομαι σε υπηρεσία που θα συγκροτούσε λεξικό. Αναφέρομαι στο Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας, το οποίο ιδρύθηκε την εποχή ακριβώς που τελείωσα το πανεπιστήμιο. Ο καθηγητής μου Κ. Άμαντος μου πρότεινε να εργαστώ σ' αυτό, αφού προηγουμένως μετεκπαιδευόμουνα στο Μόναχο σε λεξικογραφικά θέματα. Έτσι, άρχισα να εργάζομαι στο Μεσαιωνικό Αρχείο, του οποίου έγινα διευθυντής το 1939. Παρέμεινα στη θέση αυτή έως το 1950, οπότε διορίστηκα καθηγητής της Βυζαντινής Φιλολογίας στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Νωρίτερα, το 1948, είχα βάλει υποψηφιότητα για την έδρα της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας, όμως απέτυχα. Είχε πάρει την έδρα ο Λίνος Πολίτης".

Ποιοι ήταν οι σκοποί του Μεσαιωνικού Αρχείου;

"Σκοπός του Μεσαιωνικού Αρχείου ήταν η σύνταξη Λεξικού της μεσαιωνικής γλώσσας, απαραίτητου για τη βυζαντινολογία και τη γλωσσολογία. Συγκεντρώσαμε πολύτιμο υλικό, γλωσσικό και ιστορικό, μετεκπαιδευτήκαμε στο εξωτερικό, τόσο εγώ όσο και άλλοι συνεργάτες, αλλά δεν κατορθώσαμε να προχωρήσουμε στη δημιουργία του λεξικού. Η έλλειψη προσωπικού και οι δυσκολίες των ετών εκείνων μας ανάγκασαν να περιοριστούμε στη συγκέντρωση του πολύτιμου αυτού υλικού".

Τι απέγινε το υλικό αυτό;

"Με απασχολούσε πολύ το θέμα, τόσο στα 20 χρόνια που εργάστηκα στο Μεσαιωνικό Αρχείο όσο και μετά, στην καινούργια μου θέση στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Έτσι, ήδη από το 1955-56, αποφάσισα να προχωρήσω στη σύνταξη ενός Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας των ετών 1100-1669. Το 1669 έγινε η άλωση της Κρήτης από τους Τούρκους. Είναι μια συμβολική χρονολογία που διαχωρίζει γεγονότα. Πράγματι, με τη βοήθεια των μαθητών μου άρχισα τη συλλογή του απαραίτητου επιστημονικού υλικού και όταν μαζεύτηκε αρκετό, ζήτησα την ενίσχυση του τότε Βασιλικού Ιδρύματος Ερευνών. Το 1959, το Ίδρυμα ενέκρινε την αίτησή μου και με την ενίσχυσή του μπόρεσα να έχω δύο πτυχιούχους μαθητές μου ως συνεργάτες. Έτσι μπορέσαμε να προχωρήσουμε στη σύνταξη του λεξικού".

Ποια ήταν τα προβλήματα που αντιμετωπίσατε κατά την πορεία των εργασιών σας;

"Τα προβλήματα που αντιμετωπίσαμε ήταν οικονομικής φύσεως. Αφορούσαν τη μισθοδοσία του προσωπικού και γενικά έξοδα για την προώθηση του έργου".

Σε τι σημείο βρίσκονται σήμερα οι εργασίες σας;

"Έχουν ήδη συμπληρωθεί 14 τόμοι, δηλαδή τα 3/4 του έργου. Συνεχίζω να εργάζομαι γι' αυτό. Λυπάμαι που δε θα μπορέσω να το δω τελειωμένο. Είμαι, βλέπετε, 92 ετών. Υπάρχει, ευτυχώς, η ευοίωνη προοπτική, όταν εγώ δε θα εργάζομαι, να συνεχίσει τη σύνταξη του λεξικού το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας επί τη βάσει του υλικού που του έχω ήδη παραχωρήσει θεωρητικά".

ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΤΗΣ

Ένας άλλος τομέας στον οποίο εργαστήκατε ήταν εκείνος του δημοτικισμού. Η καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας και του μονοτονικού συστήματος ήταν στόχος ζωής για σας.

"Υπήρξα στρατευμένος δημοτικιστής από τα μαθητικά μου ακόμη χρόνια. Από πολύ νωρίς αισθάνθηκα την υποχρέωση να αγωνιστώ υπέρ της κατίσχυσης της δημοτικής γλώσσας στο δημόσιο βίο. Κατά καιρούς είχαν γίνει βέβαια διάφορες προσπάθειες. Η Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του '17 -ήμουν μαθητής τότε στο σχολείο-, κάποιες προσπάθειες στα χρόνια του Μεσοπολέμου και το '64 από την κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου. Με τη δικτατορία, όμως, η κατάσταση χειροτέρεψε και στο γλωσσικό θέμα. Μόνο με την παλινόρθωση της δημοκρατίας μπορέσαμε να ξεκινήσουμε πάλι τον αγώνα, με αποτέλεσμα να αναγνωριστεί η δημοτική, το '76, ως επίσημη γλώσσα".

Εξαιτίας των αγώνων σας για την επικράτηση της δημοτικής γίνατε συχνά στόχος πολλών πυρών.

"Όσοι αγωνίζονται στην πρώτη γραμμή δέχονται και τα πυρά, κι εγώ τα δέχτηκα πολλές φορές. Το 1935, δε μου έδωσαν μια υποτροφία για το εξωτερικό επειδή ήμουν 'μαλλιαρός', άρα και κομμουνιστής. Βέβαια, εγώ δεν ήμουν κομμουνιστής. Ήμουν πάντα σοσιαλιστής. Όταν όμως ήθελαν να συκοφαντήσουν κάποιον, τον αποκαλούσαν 'μαλλιαροκομμουνιστή'. Είχαμε έναν καθηγητή στο πανεπιστήμιο ο οποίος έλεγε ότι 'προσφυώς επλάσθη ο όρος μαλλιαροκομμουνιστής'. Εγώ λέω ότι κακοήθως επλάσθη ο όρος αυτός".

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας απομακρυνθήκατε από το πανεπιστήμιο… "Ναι, με απέλυσαν τον Ιανουάριο του '68. Υπήρχε, βλέπετε, ο φάκελός μου στην Ασφάλεια από πολύ παλιά. Ευτυχώς, όμως, που το έκαναν, διότι δε θα άντεχα για πολύ. Θα αναγκαζόμουν να παραιτηθώ, όπως αναγκάστηκε να παραιτηθεί η σύζυγός μου, που ήταν καθηγήτρια στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή".

Τι κάνατε κατά τη διάρκεια των ετών αυτών;

"Με φιλοξένησε το Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, του οποίου ήμουν συνιδρυτής. Τυπικά ιδρύθηκε επί Αποστασίας, ουσιαστικά όμως επί Κ. Καραμανλή χάρη στο ενδιαφέρον του τότε καθηγητή της Βυζαντινής Τέχνης Πελεκανίδη. Έτσι, από το φθινόπωρο του '68 έως σήμερα μου παρέχει στέγη το Κέντρο. Εν τω μεταξύ από το 1974 άρχισα πάλι τον αγώνα για τη δημοτική. Το '76 ήμουν μέλος της επιτροπής που είχε ιδρύσει ο Γ. Ράλλης με σκοπό την προσαρμογή της Γραμματικής του Μ. Τριανταφυλλίδη στις ανάγκες του δημοτικού σχολείου. Το '82, επί κυβερνήσεως Α. Παπανδρέου, αποφασίστηκε η εισαγωγή του μονοτονικού συστήματος. Ποιοι ήταν οι κήρυκές του; Ο μακαρίτης ο Ι. Κακριδής, άλλοι και εγώ. Όταν μου τηλεφώνησε ο τότε υπουργός Παιδείας Βερυβάκης για να μου προτείνει την προεδρία της επιτροπής, του είπα: 'Ο Κακριδής είναι παλαιότερος. Θυμηθείτε τη Δίκη των τόνων'. Μου απάντησε πως ήταν μέλος της επιτροπής ο γιος του. Έτσι δέχτηκα. Η Επιτροπή του Μονοτονικού αποτελούνταν από εννέα μέλη, φιλολόγους και εκπροσώπους των εκπαιδευτικών οργανώσεων. Σκοπός της ήταν να μελετήσει και να προτείνει το είδος του μονοτονικού που θα εγκρινόταν από το κράτος. Μερικοί ήθελαν ένα μονοτονικό πιο συντηρητικό. Τελικά επικράτησε η άποψη των περισσοτέρων, που ήταν και η δική μου".

Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΧΕΙΜΑΖΕΤΑΙ…

Γιατί ήταν απαραίτητη η αλλαγή;

"Ήταν απαραίτητη διότι οι πολλοί τόνοι είναι μόνο διακοσμητικοί. Η οξεία ή περισπωμένη σε μια λέξη δεν προσθέτουν τίποτα, δυσκολεύουν μόνο το μαθητή και πολλούς μεγάλους που δεν τα έμαθαν στον καιρό τους. Ήταν σπατάλη δυνάμεων το πολυτονικό".

Θεωρείτε ότι το γλωσσικό μας ζήτημα έχει λήξει οριστικά;

"Το θέμα έχει λυθεί οριστικά. Υπάρχουν όμως κάποιοι που δεν έχουν καταλάβει το γλωσσικό μας ζήτημα αρκετά ή και καθόλου, διότι δεν έχουν γλωσσική παιδεία. Πού οφείλεται; Στο ότι δεν έχουμε καλή παιδεία".

Το θέμα είναι καθαρά γλωσσικό ή ευρύτερο, κοινωνικό;

"Το γλωσσικό θέμα είναι και κοινωνικό. Υπάρχει, βέβαια, η τεχνική πλευρά του θέματος, δηλαδή το αν θα γράψεις αβγό ή αυγό και η γενικότερη πλευρά, πώς θα μάθουν τα παιδιά τη γλώσσα που μιλάει η μάνα τους και πώς θα την εξυψώσουν ώστε να γράφεται σωστότερα, ωραιότερα. Ο άνθρωπος έχει το χάρισμα της ομιλίας, αυτό τον ξεχωρίζει από το ζώο. Επιβάλλεται να το προσέξουμε. Η γλώσσα είναι υψηλό όργανο για το μυαλό και τη σκέψη του ανθρώπου".

Πιστεύετε ότι η Παιδεία μας βρίσκεται σε ικανοποιητικό επίπεδο;

"Όχι. Πιστεύω ότι δε βρίσκεται σε καθόλου ικανοποιητικό επίπεδο. Βέβαια, δεν είναι μόνο ελληνικό το φαινόμενο. Η Παιδεία χειμάζεται σήμερα σε όλο τον κόσμο, διότι η τεχνολογία οδήγησε σε μια σύγχυση για το τι πρέπει να διδάσκεται στο σχολείο. Για παράδειγμα, το πρόβλημα δεν είναι πόσες ώρες διδάσκεται ένα μάθημα αλλά τι διδάσκεται, ώστε το παιδί τελειώνοντας το σχολείο να μπορεί να βρει δουλειά και να είναι χρήσιμο στην κοινωνία".

Γίνεται πολύς λόγος τελευταία για πτώχυνση της ελληνικής γλώσσας. Ποια είναι η γνώμη σας;

"Υπάρχουν άνθρωποι που χρησιμοποιούν μια φτωχή γλώσσα, είναι εκείνοι που δεν έχουν λάβει ικανοποιητική και σωστή μόρφωση και παιδεία. Υπάρχουν άλλοι που τη μεταχειρίζονται σωστά. Φτωχές γλώσσες δεν υπάρχουν. Όλες οι γλώσσες του κόσμου έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν όλα τα διανοήματα, τα συναισθήματα, τις επιθυμίες του ανθρώπου, αρκεί εμείς να γνωρίζουμε τις δυνατότητες που η γλώσσα μάς παρέχει".

Τι σκέφτεστε για τη γλώσσα των ΜΜΕ;

"Δυστυχώς πολύ συχνά ακούμε στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση ή διαβάζουμε στις εφημερίδες μια γλώσσα φτωχή και καθόλου σωστή. Τη χρησιμοποιούν ανεύθυνα χωρίς να συνειδητοποιούν ότι έμμεσα 'διδάσκουν'. Έχουν την υποχρέωση να γνωρίζουν καλά τη γλώσσα και να μην την αδικούν διαρκώς".

ΛΕΞΙΚΟ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ

Τον τελευταίο καιρό γίνεται πολύς θόρυβος για κάποια λήμματα του Λεξικού του Μπαμπινιώτη. Ποια είναι η δική σας γνώμη;

"Το Λεξικό του Μπαμπινιώτη είναι καλό, διαπιστώνω όμως ορισμένα μειονεκτήματα. Υπάρχουν και περίσσια πράγματα. Η ερμηνεία του για το 'Βούλγαρος' και το 'Πόντιος' δε χρειαζόταν. Υπάρχουν κάποια ατοπήματα που είναι σε βάρος του Λεξικού. Σε ένα χρηστικό λεξικό δεν μπορείς να τα συμπεριλάβεις όλα, όπως θα έκανες με ένα Θησαυρό. Φυσικά η δικαστική απόφαση να απαγορευθεί η κυκλοφορία του βιβλίου είναι αντισυνταγματική. Δεν μπορώ να φανταστώ σήμερα ένα δικαστή να απαγορεύει την κυκλοφορία ενός βιβλίου.

Τι πραγματεύεστε στο βιβλίο σας "Θητεία στη γλώσσα", που μόλις κυκλοφόρησε;

"Στο βιβλίο μου 'Θητεία στη γλώσσα' περιλαμβάνονται επτά τμήματα. Το πρώτο επιγράφεται Ιστορικά του Δημοτικισμού, το δεύτερο Ιστορικά από το χώρο της έρευνας και της λογοτεχνίας, το τρίτο περιλαμβάνει μελετήματα και άρθρα για λεξικά και γραμματικές. Στο τέταρτο περιλαμβάνονται δημοσιεύματα για διάφορα γλωσσικά θέματα, στο πέμπτο υπάρχουν δύο άρθρα για το αν πρέπει να διδάσκεται η αρχαία γλώσσα στο Γυμνάσιο. Το έκτο περιλαμβάνει δημοσιεύματά μου που αναφέρονται σε βιώματά μου από εποχές που έζησα. Στο έβδομο, το τελευταίο, δημοσιεύονται ποικίλα άρθρα και μελέτες που δεν είχαν τη θέση τους στα προηγούμενα κεφάλαια. Βέβαια, ακολουθούν και ορισμένα ευρετήρια για τον αναγνώστη. Γενικά όλα τα περιεχόμενα του βιβλίου αναφέρονται στη γλώσσα, γι' αυτό και ο τίτλος 'Θητεία στη γλώσσα'".

Υπάρχει κάτι που θα θέλατε να κάνετε και δεν μπορέσατε να το πραγματοποιήσετε στο χώρο των μελετών σας;

"Αγαπώ τη δουλειά μου και εργάστηκα πολύ στη ζωή μου. Ο κάθε επιστήμονας, όμως, έχει πολλές εκκρεμότητες, έστω και αν έχει φθάσει στην ηλικία που έφθασα εγώ. Θα ήθελα να μην αφήσω εκκρεμότητες, το θεωρώ όμως δύσκολο. Θα ήθελα, αν ήταν δυνατό, να τελειώσω το Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας. Επίσης, να τελειώσω ένα Λεξικό των δυσκολιών της νέας ελληνικής γλώσσας, που ξεκίνησα κάποτε. Σε κάθε ξένη γλώσσα υπάρχουν παρόμοια λεξικά, εμείς όμως δε διαθέτουμε. Ένα μέρος είναι ήδη έτοιμο, μακάρι να μπορέσω να το ολοκληρώσω".

"Όσοι αγωνίζονται στην πρώτη γραμμή δέχονται και τα πυρά, κι εγώ τα δέχθηκα πολλές φορές. Το 1935, δε μου έδωσαν μια υποτροφία για το εξωτερικό επειδή ήμουν 'μαλλιαρός', άρα και κομμουνιστής. Βέβαια, εγώ δεν ήμουν κομμουνιστής. Ήμουν πάντα σοσιαλιστής. Όταν όμως ήθελαν να συκοφαντήσουν κάποιον, τον αποκαλούσαν 'μαλλιαροκομμουνιστή'. Είχαμε έναν καθηγητή στο πανεπιστήμιο ο οποίος έλεγε ότι 'προσφυώς επλάσθη ο όρος μαλλιαροκομμουνιστής'. Εγώ λέω ότι κακοήθως επλάσθη ο όρος αυτός"

"Δεν μπορώ να φανταστώ σήμερα ένα δικαστή να απαγορεύει την κυκλοφορία ενός βιβλίου"

"Το γλωσσικό θέμα είναι και κοινωνικό. Υπάρχει, βέβαια, η τεχνική πλευρά του θέματος, δηλαδή το αν θα γράψεις αβγό ή αυγό και η γενικότερη πλευρά, πώς θα μάθουν τα παιδιά τη γλώσσα που μιλάει η μάνα τους και πώς θα την εξυψώσουν ώστε να γράφεται σωστότερα, ωραιότερα. Ο άνθρωπος έχει το χάρισμα της ομιλίας, αυτό τον ξεχωρίζει από το ζώο. Επιβάλλεται να το προσέξουμε. Η γλώσσα είναι υψηλό όργανο για το μυαλό και τη σκέψη του ανθρώπου"

Ο πολίτης πρέπει να ανασκουμπωθεί

Ο ενεργός πολίτης και η αποδέσμευση ανεκμετάλλευτων δυνάμεων είναι οι προϋποθέσεις για τη θεμελιώδη αναδιάρθρωση του πολιτικού σκηνικού στις αρχές της νέας χιλιετίας- Τη μόνη δημοκρατική μέθοδος επίλυσης προβλημάτων, σε θέματα εσωτερικής αλλά και εξωτερικής πολιτικής, αποτελεί ο ειλικρινής διάλογος.