ΗΛΙΑΣ ΚΑΖΑΝ(ΤΖΟΓΛΟΥ)

Ο μέτοικος

Με αφορμή την επαναπροβολή του αξεπέραστου "Αμέρικα Αμέρικα"

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 7 Σεπτεμβρίου 1909. Οι Έλληνες όπως αυτός ζούσαν τότε υπό την οθωμανική κατοχή, σε μια αυτοκρατορία που κατέρρεε. Ήταν μόλις τεσσάρων ετών, όταν η φαμίλια του μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες κι εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη.

Ο Ηλίας Καζαντζόγλου, για λόγους αμερικανικής συντομίας Καζάν, σπούδασε δράμα στο Γέιλ και έγινε ηθοποιός στο "New York's group theater", πριν ιδρύσει μαζί με άλλους το περίφημο "Actor's studio". Παράλληλα ήταν θεατρικός σκηνοθέτης ήδη από το 1935 στο Μπρόντγουεϊ και ένας εκ των πλέον σημαντικών οπαδών της "Μεθόδου" του Κονσταντίν Στανισλάφσκι. Άφησαν τις καλύτερες των εντυπώσεων οι διασκευές του σε έργα των Τένεσι Γουίλιαμς ("Λεωφορείο ο πόθος") και Άρθουρ Μίλερ ("Ο θάνατος του εμποράκου").

Όμως, ο Ηλίας Καζάν υπήρξε και μια από τις μεγαλύτερες και πιο συζητημένες μορφές του αμερικανικού κινηματογράφου. Σκηνοθέτησε το μικρού μήκους "The people of the cumberland" το 1937, για να επανέλθει οχτώ χρόνια αργότερα με το "Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν". Από τη νουβέλα της Μπέτι Σμιθ, ο Καζάν εξιστορεί τη ζωή μιας οικογένειας Ιρλανδών μεταναστών στα τέλη του αιώνα. Για τις ερμηνείες τους στο φιλμ, ο Τζέιμς Νταν κέρδισε το βραβείο Όσκαρ β΄ αντρικού ρόλου για την ερμηνεία του ως αλκοολικού συζύγου και η Πέγκι Αν Γκάρνερ άλλο ένα ειδικό εφηβικό Όσκαρ ως μικρό κορίτσι που πασχίζει να αποδράσει από το περιβάλλον του. Ήδη, πάντως, ο Καζάν σκαλίζει το θέμα της μετανάστευσης.

Μέσα στο 1947 κάνει τρία φιλμ. Το "μπούμεραγκ" διαδραματίζεται στο Κονέκτικατ, όπου ένας ιερέας δολοφονείται και όλοι δείχνουν έναν συνήθη ύποπτο ως το δολοφόνο. Ένας δικηγόρος θα τον υπερασπιστεί και θα γνωρίσει μια σειρά πολιτικών μέσων. Με το "Sea of grass", την ίδια χρονιά, ο Καζάν παίρνει μια ιστορία του Κόνραντ Ρίχτερ για τον αγώνα των ανθρώπων στο Νέο Μεξικό να προστατεύσουν τη γη τους, αλλά παρά την παρουσία του Σπένσερ Τρέισι και της Κάθριν Χέπμπορν, το φιλμ δεν κυλάει.

Αντίθετα, η "Συμφωνία κυρίων", βασισμένη σε βιβλίο της Λάουρα Χόμπσον, αποτελεί το πρώτο σπουδαίο δημιούργημα του Καζάν. Ο Γκρέγκορι Πεκ υποδύεται ένα δημοσιογράφο που εντάσσεται σε μεγάλο νεοϋορκέζικο περιοδικό και προσποιούμενος τον Εβραίο υφίσταται κάθε λογής αντισημιτισμό, ακόμα κι από Εβραίους! Η διεισδυτικότατη ματιά του Καζάν στην ψυχοσύνθεση των χαρακτήρων και η καταγραφή της απειλητικής καθημερινότητας καθιστούν άκρως σημαντικό το φιλμ, που απέσπασε βραβείο Όσκαρ σκηνοθεσίας, Χρυσή Σφαίρα σκηνοθεσίας και βραβείο των κριτικών της Νέας Υόρκης.

Το 1949, το "Pinky" μιλά εκ νέου για ρατσισμό. Μια μαύρη γυναίκα αναγκάζεται να βιώσει τη φυλετική της ταυτότητα, που επιμελώς έκρυβε το σχεδόν λευκό πρόσωπό της. Η Τζιν Κρέιν, η Έθελ Γουότερς και η Έθελ Μπάριμορ είναι έξοχες και προτάθηκαν για Όσκαρ για τους ρόλους τους.

Ο "Πανικός στους δρόμους" είναι η πρώτη δουλειά του Καζάν στη δεκαετία του '50. Ένα πτώμα μεταφέρει μια επιδημία και ένα εκπληκτικό φιλμ νουάρ θρίλερ προκύπτει, με τους Ρίτσαρντ Γουίντμαρκ, Τζακ Πάλανς και Μπάρμπαρα Μπελ Γκέντες.

"Λεωφορείον ο πόθος" (1951). Ο Ηλίας Καζάν μεταφέρει και στη μεγάλη οθόνη το έργο του Τένεσι Γουίλιαμς. Είναι υποψήφιος για το Όσκαρ σκηνοθεσίας. Το χάνει και αρκείται στο βραβείο των κριτικών της Νέας Υόρκης. Ούτε ο Μάρλον Μπράντο κερδίζει το Όσκαρ πρώτου ανδρικού. Θα προτιμηθεί ο μεγάλος Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ στη "Βασίλισσα της Αφρικής". Όμως, ο Μπράντο μένει στην ιστορία ως Στάνλεϊ Κοβάλσκι και ανοίγει το δρόμο για μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση των ηρώων. Μαζί του η Βίβιαν Λι, εξίσου δυνατή performance, και ο Καρλ Μάλντεν. Περισσότερα δε χρειάζονται, η ταινία (όπως και το θεατρικό) είναι πλέον κλασική.

Ο Μάρλον Μπράντο, ο καλύτερος εκφραστής του Actor's studio, θα πρωταγωνιστήσει και στο "Βίβα Ζαπάτα", απεικόνιση του αγώνα των Μεξικανών αγροτών, αγώνα που διαρκεί ως τις μέρες μας. Το σενάριο γράφει ο Τζον Στάινμπεκ και είναι αρκούντως επαναστατικό. Αλλά το 1952.. .

Ο Ηλίας Καζάν καλείται να καταθέσει στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών υπό το γερουσιαστή Μακάρθι. Αποδέχεται τη συμμετοχή του στο Κομμουνιστικό Κόμμα στα προηγούμενα χρόνια και καταδίδει συναδέλφους του. Μια μαύρη σελίδα στην πορεία του ίδιου και στάμπα, λεκές ανεξίτηλος στο όνομά του. Μια τραγική και επώδυνη ιστορία για τον Ζιλ Ντασέν, τον Έντουαρντ Ντμίτρικ, τον Ντάλτον Τράμπο.

Ο Καζάν δεν παύει να είναι ένας από τους ικανότερους δημιουργούς. Έχοντας διαπράξει το προαναφερθέν ολίσθημα, συνεχίζει με μια επίδειξη της νεοαποκτηθείσης πίστης του στο δυτικό ιδεώδες. Ο "άνθρωπος πάνω σε τεντωμένο σχοινί" θα δραπετεύσει από την κόκκινη Τσεχοσλοβακία για την Αυστρία και ο Καζάν θα ξοφλήσει τα χρέη του στο τρωθέν αμερικανικό όνειρο. Τώρα μπορεί να προχωρήσει, έστω κι αν πάτησε "επί πτωμάτων".

Το αριστουργηματικό "Λιμάνι της αγωνίας" του 1954 ευλογείται από τους Μάρλον Μπράντο, Ροντ Στάιγκερ, Εύα Μαρί Σεντ και Καρλ Μάλντεν. Κερδίζει το Όσκαρ σκηνοθεσίας, το βραβείο του "Directors guild of America" για καλλιτεχνική συμβολή, τη Χρυσή Σφαίρα, το βραβείο των Κριτικών της Νέας Υόρκης, το Αργυρό Λιοντάρι στη Βενετία. Ο απολογισμός του Μπαντ Σούλμπεργκς για το εργατικό συνδικάτο και για τους καταδότες των προσπαθειών του μετουσιώνεται από τον Καζάν σ' ένα φιλμ συνταρακτικό. Θα είναι η πρώτη απολογία του. Και ξέρει να απολογείται, όπως θα δούμε και παρακάτω.

Με την επόμενη ταινία του, το "Ανατολικά της Εδέμ", ο Καζάν συνεργάζεται και πάλι με τον Στάινμπεκ. Ο Τζέιμς Ντιν γίνεται (χάρη και στο "Επαναστάτης χωρίς αιτία") είδωλο για τη νεολαία του '50 και ο αδόκητος πρόωρος θάνατός του θα τον καταστήσει σύμβολο αιώνιο του "live fast, die young" τρόπου ζωής. Το έργο του Στάινμπεκ ήταν σαν παραλλαγή του θέματος των Κάιν και Άβελ, μια υπέροχη -αν και τραγική- βαριάντα της ολικής αποξένωσης του σύγχρονου νέου. Οι υποψηφιότητες για Όσκαρ σκηνοθεσίας, το βραβείο στις Κάννες και ο θρύλος που συνοδεύει το φιλμ το καθιστούν cult.

Ένα χρόνο μετά, με το "Baby doll" κερδίζει τη Χρυσή Σφαίρα σκηνοθεσίας. Ωστόσο, αυτή η ιστορία του στημένου γάμου και των ερωτικών παιχνιδιών που μπλέκουν αξεδιάλυτα με τις βρόμικες δουλειές των "ηρώων" είναι σήμερα πολυιδωμένα και το ανατρεπτικό τότε "Baby doll" φαντάζει παρωχημένο σήμερα. Η Κάρολ Μπέικερ είναι η "γατούλα", ο Καρλ Μάλντεν ο αποτυχημένος επιχειρηματίας και ο Ελάι Γουάλας ο τρίτος κρίκος, που δένει ολοκληρωτικά το "άρρωστο" σχήμα.

Το "A face in the crowd" (1957) είναι ο σηματοδότης του τέλους της συνεχούς και αδιάλειπτης σκηνοθετικής παρουσίας του Καζάν. Ως τότε έκανε ταινία κάθε χρονιά. Εφεξής θα γυρίσει έξι ταινίες. Τρεις την περίοδο 1960-63 και τις υπόλοιπες μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '70 (το 1976 συγκεκριμένα).

Το "A face in the crowd" ήταν ένα μελόδραμα για έναν media αστέρα, μελόδραμα εντυπωσιακό και εύστοχο στις επισημάνσεις του για την ευκολία ανάδειξης κομητών στο λαμπρό στερέωμα της δόξας. Το "Άγριο ποτάμι" του 1960 εκφράζει οικολογικές ανησυχίες με αφορμή ένα έργο στο Τενεσί. Αξιοσημείωτη είναι η ερμηνεία του Μοντγκόμερι Κλιφτ, αλλά και της Λι Ρέμικ.

Ο "Πυρετός στο γρασίδι" (1961) είναι μια ερωτική ιστορία. Είναι η ιστορία ενός έρωτα ανολοκλήρωτου λόγω οικογενειακών αντιρρήσεων. Η υπέροχη Νάταλι Γουντ είναι πολύ απρόβλεπτη για την καθωσπρέπει οικογένεια του Γουόρεν Μπίτι. Ο έρωτας πνίγεται στις κοινωνικές διαφοροποιήσεις και η αγάπη οδηγεί στην τρέλα. Μια θαυμάσια ταινία του Καζάν.

Αλλά ο Ηλίας Καζάν αποφασίζει το 1963 να κάνει την πιο προσωπική του ταινία. Καταθέτει τα πάντα για τον εαυτό του, επιστρέφοντας σ' αυτό που εμείς οι Έλληνες αποκαλούμε "Χαμένες πατρίδες", για να καταλήξει μ' ένα μακρύ συνταρακτικό ταξίδι στη "μαμά Αμερική". Το "Αμέρικα Αμέρικα", που επανεκδίδεται προς ευτυχία όλων μας, είναι η ταινία-σταθμός, η διαθήκη, το απόλυτο. Η αναζήτηση της Εδέμ, οι θυσίες, το ταξίδι, η απόβαση, η ελπίδα. Όλα μπορούν να ειπωθούν και λέγονται ευθαρσώς. Ο Καζάν παρουσιάζει την τραγωδία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, των Ελλήνων που μεγάλωσαν υπό τον τουρκικό μπαμπούλα. Παρουσιάζει τη φτώχεια και τον τυχοδιωκτισμό, τις ανύπαρκτες φιλίες, τους μονόπλευρα ακέραιους και τέλειους έρωτες. Παρουσιάζει τον Τοπουντζόγλου, που μετέρχεται κάθε τρόπο για να φτάσει στην επιβίωση. Αυτοπαρουσιάζεται, απολογείται μετά 11 έτη, κάνει μία από τις σπουδαιότερες ταινίες του αμερικανικού και παγκόσμιου κινηματογράφου. Δε θ' απαριθμήσουμε τα βραβεία, τις υποψηφιότητες. Θα πούμε ότι επιβάλλεται να δείτε το φιλμ.

Μετά το "Αμέρικα Αμέρικα" ο Καζάν σκηνοθετεί τρία αξιολογότατα φιλμ. "Ο συμβιβασμός" (1969) αφορά πάλι τα όσα μονίμως "καίνε" τους ανθρώπους. Είναι συμβιβασμός για το χρήμα, για την οικογένεια, για την επιτυχία. Έννοιες που ο ίδιος ο συμβιβασμός καθιστά απόμακρες. "Οι επισκέπτες" είναι η βιετναμική ταινία του Καζάν, όχι πολεμική αλλά ψυχολογική ανάλυση των επιπτώσεων όσων συνέβησαν στην απωανατολική χώρα. Το 1976 "Ο τελευταίος μεγιστάνας", με επιτελείο ηθοποιών από Ντε Νίρο, Μίτσαμ, Κέρτις, Νίκολσον και πλήθος άλλων, είναι το κύκνειο άσμα του 90χρονου -έν έτει 1999- Ηλία Καζάν. Και είναι η χολιγουντιανή κενότητα που κάνει απαραίτητη τη θέαση και του ύστατου έργου ενός κολοσσιαίου δημιουργού.