Από την ομιλία του Τζάνι Πουλίζι στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης

ΤΖΑΝΙ ΠΟΥΛΙΖΙ

Περί φιλοσόφων

Ο Τζάνι Πουλίζι, κοσμήτορας της Παιδαγωγικής Σχολής του πανεπιστημίου του Παλέρμο και αντιπρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής Ιταλικού Πολιτισμού στο εξωτερικό, βρέθηκε για λίγο στην Ελλάδα με την ευκαιρία διάλεξής του στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης με θέμα "Ο φιλόσοφος και η πολιτική". Για το ίδιο θέμα, από ελληνικής πλευράς, μίλησε ο Σωκράτης Δεληβογιατζής, καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ και διευθυντής του Κέντρου Ερευνών πάνω στο Φαντασιακό. Σήμερα παρουσιάζουμε τις απόψεις του Ιταλού καθηγητή περί φιλοσόφων.

Τι είναι ο φιλόσοφος, κύριε Πουλίζι;

"Φιλόσοφος είναι ο κάθε άνθρωπος που με κριτική και λαϊκή στάση προσδιορίζει τη σχέση του με τους άλλους και τον κόσμο. Φιλόσοφος ήταν ο Διογένης που ζούσε μέσα σε ένα βαρέλι. Ήταν επίσης ο Ρόμπερτ Μούζιλ, που ήταν μηχανικός, ο Μαρσέλ Προυστ, που δεν υπήρξε θεωρητικός κανενός φιλοσοφικού συστήματος και παρ' όλα αυτά έθεσε το πρόβλημα της σχέσης του ανθρώπου με το χρόνο και τη μνήμη. Επίσης ο Τόμαν Μαν, η Βιρτζίνια Γουλφ. Θα μπορούσα να σας αναφέρω ακόμη άπειρα παραδείγματα συγγραφέων. Συνεπώς, το να είσαι φιλόσοφος προϋποθέτει μια κριτική στάση ζωής και δεν είναι σε καμιά περίπτωση επάγγελμα".

"ΕΡΑΣΤΕΣ" ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ

Ποια ήταν η λειτουργία του φιλοσόφου στην αρχαιότητα και ποια είναι σήμερα;

"Ο φιλόσοφος στην αρχαιότητα είχε μια λειτουργία ερμηνευτικού και, ταυτόχρονα, κριτικού και γνωστικού τύπου. Οι Έλληνες, από τη στιγμή που κατάργησαν τους σοφούς των ανατολικών πολιτισμών, π.χ. Κομφούκιος, επινόησαν τους εραστές της σοφίας. Ο φιλόσοφος στον αρχαιοελληνικό κόσμο ήταν ο εραστής της σοφίας. Ο αγώνας, η άμιλλα για να την κατακτήσει -που τελικά δεν την κατακτά κανείς- είναι η φιλοσοφία. Η φιλοσοφία, δηλαδή, δεν είναι η αλήθεια, αλλά η άμιλλα για την αλήθεια. Ο φιλόσοφος στην αρχαία Ελλάδα βοηθούσε τους άλλους να γίνουν καλύτεροι με το διάλογο, τις ερωτήσεις, τη σύγκριση. Τους βοηθούσε να φθάσουν ή να πλησιάσουν την αλήθεια και η άμιλλά τους είχε αυτό ακριβώς το νόημα: να γίνουμε καλύτεροι για να φθάσουμε στη σοφία.

"Στη σημερινή εποχή -που ζήσαμε την κατάρρευση μεγάλων φιλοσοφικών συστημάτων και τη μετατροπή του κόσμου σε ένα παγκόσμιο χωριό- ο φιλόσοφος πρέπει να αναλάβει και πάλι τον ερμηνευτικό και κριτικό ρόλο που είχε στο παρελθόν. Δηλαδή και σήμερα ο φιλόσοφος δεν μπορεί να ταυτιστεί με κάποιον που εξηγεί τον κόσμο αλλά με εκείνον που προσπαθεί να τον εξηγήσει όντας ταυτόχρονα ο μεγάλος εραστής της αλήθειας, δηλαδή της σοφίας. Ο φιλόσοφος είναι ο ζωντανός και σταθερός κριτής κάθε μορφής εξουσίας".

Εάν σας καλούσαν να δώσετε φυσική υπόσταση στη μορφή του φιλοσόφου, τι μορφή θα του δίνατε;

"Θα του έδινα σίγουρα τη μορφή του Σωκράτη. Αυτός μπόρεσε να ενσαρκώσει το πνεύμα της εποχής του, που ήταν το πνεύμα των εραστών της σοφίας. Ο Σωκράτης έλεγε 'έν οίδα ότι ουδέν οίδα' και αναζητούσε συνεχώς την αλήθεια. Το ωραιότερο πράγμα σ' αυτή την καταπληκτική προσωπικότητα αποτελεί ο θάνατός του, δηλαδή η ηθική του συνέπεια. Σήμερα, δυστυχώς, πολύ δύσκολα συναντούμε ανάλογα παραδείγματα συνέπειας".

ΚΡΙΤΕΣ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Με ποιον τρόπο η μορφή του σύγχρονου φιλοσόφου θα ήταν αντάξια εκείνης του Σωκράτη;

"Σήμερα ο κόσμος μας παραπαίει ανάμεσα στις απόλυτες βεβαιότητες και στον πιο απόλυτο αγνωστικισμό, ανάμεσα σε μεγάλες αλήθειες και μεγάλες αμφιβολίες, είναι ένας κόσμος που δε γνωρίζει τη μέση οδό. Ο σύγχρονος φιλόσοφος πρέπει να είναι η έκφραση της κουλτούρας της λαϊκότητας (υπό την έννοια του κοσμικού), δηλαδή της αμφιβολίας: μιας αμφιβολίας καρτεσιανού τύπου και όχι μιας απόλυτης αμφιβολίας. Αμφιβάλλω για να φθάσω στη φιλοσοφία, στη γνώση. Τούτο σημαίνει πως ο σύγχρονος φιλόσοφος δεν μπορεί να έχει σχέσεις με την εξουσία, η οποία αποζητά ηλίθιους υμνητές και όχι έξυπνους κριτικούς".

Διαπιστώνουμε όμως ότι σήμερα πολλοί φιλόσοφοι και διανοούμενοι -ή κάποιοι που αρέσκονται να αυτοπροσδιορίζονται τέτοιοι- έχουν στενές σχέσεις με την εξουσία.

"Κάποιος μπορεί να διατηρεί μια φιλική σχέση με την εξουσία, όμως δεν πρέπει να είναι διατεθειμένος να κάνει τα πάντα για να διατηρήσει τη σχέση αυτή. Είναι απαραίτητη μια απόσταση 'ασφαλείας', η οποία μπορεί να υπάρχει μόνο μέσα από μια αυτόνομη σχέση, δηλαδή μια σχέση ανεξάρτητη από ανάγκες βιοποριστικού τύπου. Ο διανοούμενος πρέπει να διατηρεί πάντα την κριτική του στάση απέναντι στην εξουσία. Τούτο δε σημαίνει κριτική για την κριτική αλλά κριτική απαραίτητη για τη ζωή, πράγμα εντελώς διαφορετικό".

Ποια είναι η συμβολή της Ιταλίας στη φιλοσοφία στον αιώνα μας;

"Η συμβολή της Ιταλίας στον αιώνα μας επικεντρώνεται στις δύο σημαντικότερες μορφές του ιταλικού νεο-ιδεαλισμού: τον Μπενεντέτο Κρότσε και τον Τζοβάνι Τζεντίλε. Μετά από αυτούς η φιλοσοφία στην Ιταλία ακολούθησε δύο διαφορετικούς δρόμους: ο ένας ήταν η φιλοσοφία των πανεπιστημίων, που δε συμπίπτει πάντα με το αληθινό ενδιαφέρον γι' αυτήν, και ο άλλος η φιλοσοφία που ταυτίστηκε με τις κατά καιρούς μόδες. Είχαμε π.χ. τη μαρξιστική μόδα, την υπαρξιακή, τη στρουκτουραλιστική, χωρίς μέσα από αυτούς τους συρμούς να ξεχωρίσει μια δυνατή προσωπικότητα. Τα τελευταία χρόνια έχουμε τον Ουμπέρτο Έκο και τον Τζάνι Βάτιμο".

"ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣ"

Δεν είναι συνηθισμένο να ακούμε μια διάλεξη φιλοσοφικού ενδιαφέροντος να κλείνει με τους στίχους ενός ποιήματος. Γιατί επιλέξατε τον Κ. Καβάφη;

"Διότι ο Κ. Καβάφης με το ποίημα αυτό κατόρθωσε να μας δώσει ένα υπέροχο εγχειρίδιο πολιτικής φιλοσοφίας. Συμπεριέλαβε την κρίση των θεσμών, την ανικανότητα των κυβερνώντων να αποφασίσουν οτιδήποτε, την πεποίθηση ότι το καινούργιο θα επιλύσει τα υπάρχοντα προβλήματα και, προπαντός, τη συνειδητοποίηση ότι το παλαιό αρνείται να αναλάβει πλέον το ρόλο του. Το ποίημα αυτό θα έπρεπε να το διαβάσουν όλοι οι Ιταλοί πολιτικοί που δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να μιλούν για το νέο Σύνταγμα και την ανάγκη να ορίσουν εκ νέου τους κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού, ενώ γύρω τα πάντα βυθίζονται στην απραξία. Όλοι παριστάνουν τους 'αυριανούς φιλοσόφους', αλλά 'και τώρα τι θα γίνουμε χωρίς βαρβάρους';".

Τι θα απογίνουμε, αλήθεια; "Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις"…

"Πιστεύω ότι αυτή είναι η ερώτηση που θέτουν στον εαυτό τους σήμερα ο Μάσιμο Ντ' Αλέμα και οι άλλοι πολιτικοί. Και εν τω μεταξύ συνεχίζουν τη γνωστή τους παντομίμα. Τούτο, σύμφωνα με τον Καβάφη, σημαίνει 'ας συνεχίσουμε αυτή την παντομίμα, έτσι κι αλλιώς άλλοι βάρβαροι θα έρθουν'".

Διακρίνω κάποια απογοήτευση από την Κεντροαριστερά ή κάνω λάθος;

"Η απογοήτευση προέρχεται από όλους τους πολιτικούς που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια. Οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν ότι η ύβρις προκαλεί την οργή των θεών. Η οργή έφθασε. Η παλιά πολιτική τάξη εξαφανίστηκε και η νέα δεν είναι αποτέλεσμα μιας πορείας πολιτικής και πολιτιστικής συνειδητοποίησης, αλλά της ανάγκης και του κενού που δημιουργήθηκε μετά την εξαφάνιση των παλαιών πολιτικών. Το γεγονός αυτό δημιούργησε τη σημερινή ιταλική κωμωδία και καθιστά σκοτεινό το πολιτικό μέλλον της χώρας".

ΕΛΕΝΑ ΑΒΡΑΜΙΔΟΥ