• Ά Αμτβ.
  • 1)
    • α) Εισέρχομαι, μπαίνω μέσα σε κάπ. χώρο:
      • μπαίνει (ενν. η Αρετή) στο παλάτι (Ερωτόκρ. Έ 1225)·
    • β) (στην αγκαλιά κάπ.):
      • εις αγούρου αγκάλες να έμπω (Αχιλλ. L 684)·
    •  
      • γ¹) (σε σημείο, μέρος του σώματος):
        • (Ντελλαπ., Ερωτήμ. 2711)·
        • ως έβγουν (ενν. οι αναστεναμοί) από την καρδιά και μες στο στόμα μπούσι (Ερωτόκρ. Γ́ 327)·
      • γ²) (προκ. για υγρό) «μαζεύω»:
        • εκείνος … το άλογόν μου εκάρφωσέν το και απ’ εκείνον το κάρφωμαν ενέβην νερόν και το κτηνόν μου ελαβώθην (Ασσίζ. 433¹⁸)·
    • δ) (προκ. για ερωτική πράξη):
      • (Συναξ. γυν. 372).
  • 2)
    • α) (Μεταφ.):
      • στην καρδιά τη δυνατή … να εμπεί η γι‑αγάπη (Στάθ. Ά 136)·
    • β) (σε μεταφ.):
      • εις την καρδιά τους έμπαινεν όφης να τους δαγκάνει (Τζάνε, Κρ. πόλ. 271¹²).
  • 3) Εισάγομαι:
    • στην πόλη να μη μπαίνου βρώσες (Τζάνε, Κρ. πόλ. 361¹⁸).
  • 4)
    • α) Εισχωρώ:
      • Από την ρίζαν το νερόν να εμπαίνει του αμπελίου (Λίβ. Sc. 1361)·
    • β) (μεταφ.) «τρυπώνω»:
      • Χωρεί (ενν. ο φθόνος) και μπαίνει πανταχού (Γεωργηλ., Βελ. Λ 27).
  • 5)
    • α) Επιβιβάζομαι:
      • σ’ άλλο καράβι μπήκασι (Τζάνε, Κρ. πόλ. 229⁴)·
    • β) (σε μεταφ.):
      • πολλών ανθρώπων οι ψυχές σήμερο θέλου εμπούσι στη βάρκα του Αχέροντος (Ζήν. Ά 25).
  • 6)
    • α) Ορμώ, επιτίθεμαι:
      • εις τα πρόβατα ο πεινασμένος λύκος εμπαίνει (Θησ. (Foll.) I 75)·
    • β) εισβάλλω:
      • με όλα τα φουσσάτα του εμπήκεν στην Βλαχίαν (Σταυριν. 312)·
    • γ) παραβιάζω:
      • καταραμένος οπού εμπαίνει εις το σύνορο του σύντροφού του (Πεντ. Δευτ. XXVII 17).
  • 7)
    • α) Έρχομαι, φτάνω:
      • μπαίνει 'ς τούτον τον τόπο η μάννα τση (Ιντ. κρ. θεατρ. Δ́ 173)·
      • (μεταφ.):
        • να 'χεις φτερά να πηαίνεις στον ουρανό και παραμπρός … να μπαίνεις (Ζήν. Ά 82)·
    • β) προσέρχομαι, παρουσιάζομαι (σε κάπ. ανώτερο):
      • προς την δέσποιναν εμβαίνουσιν ως δούλοι (Καλλίμ. 2140)·
    • γ) (προκ. για το θάνατο):
      • δίχως να με κράζουσι συχνά 'ς τσι γάμους μπαίνω (Ερωφ. Πρόλ. 82· Έ 216)·
    • δ) επιστρέφω:
      • μην λυπάσαι ότι πως μισεύω …, γιατί, τάζω σου, γλήγορα 'ς τούτον τον τόπο μπαίνω (Διγ. O 938)·
    • ε) (προκ. για πλοίο) μπαίνω στο λιμάνι, ελλιμενίζομαι:
      • (Μαχ. 130³¹)·
      • φρ. μπαίνω εις τον λιμνιώνα, βλ. λιμνιών(ας) φρ.·
    • στ) (προκ. για ποτάμι ή τρεχούμενο νερό) χύνομαι:
      • (Χρον. σουλτ. 64²⁵), (Διγ. Esc. 1656).
  • 8)
    • α) Παίρνω μέρος, συμμετέχω:
      • εις σύγχυσες και σκοτωμούς για λόγου της εμπήκα (Χορτάτση, Ελευθ. Ιερουσ. Ά 36)·
      • (μεταφ.):
        • μπαίνει … στου πόθου τα ντουέλλα (Στάθ. Β́ 116)·
      • (σε παροιμ.):
        • αφήν εμπήκα στο χορό, χρειά μὄναι να χορεύγω (Ch. pop. 769)·
    • β) αναμετριέμαι, ανταγωνίζομαι:
      • μοναχός μου εμπήκα 'ς τόσους σου οχθρούς (Ερωφ. Δ́ 701)·
    • γ) αρχίζω, επιχειρώ κ.:
      • εμένα η ψη μου με βαστά να μπώ να αργομεντάρω (Στάθ. Γ́ 229)·
      • (σε μεταφ.):
        • παίρν’ αποκοτιά, πλια παραμπρός εμπαίνει (Ερωτόκρ. Ά 2114).
  • 9) (Προκ. για έναρξη χρον. περιόδου):
    • ήμπε και Δικέβριος (Διήγ. ωραιότ. 143)·
    • άρχιζε να βραδιάζουνται κι έμπαινε το σκοτίδι (Τζάνε, Κρ. πόλ. 338⁴).
  • 10)
    • α) Εγκαθίσταμαι, κατοικώ:
      • και να χαλάσασι τα σπίτια τα δικά μας, θέλομε μπει στα σπήλια σου (Τζάνε, Κρ. πόλ. 229²²)·
    • β) (προκ. για κάπ. που γίνεται μοναχός):
      • εις την μονήν οπού να εμπεί (Ασσίζ. 123³¹)·
    • γ) (μεταφ.):
      • μια σάρκα να γενούμε και δυο ψυχές … σ’ έναν κορμί να μπούμε (Πανώρ. Β́ 314).
  • 11) Καταφεύγω, κρύβομαι:
    • στο πατριαρχείον μπήκασι και τότε εγλυτώσαν (Στ. βοεβ. 21).
  • 12) Περνώ, χωρώ:
    • Την πόρτα να χαλάσομεν …, γιατ’ είναι το άλογο ψηλό, αλλιάς λοής δε μπαίνει (Φορτουν. Ιντ. δ́ 146).
  • 13)
    • α) «Ανοίγομαι», πηγαίνω στα βαθιά:
      • 'κ την γην να ξεμακραίνουν κι εισέ νερά βαθύτατα της λίμνης να εμπαίνουν (Ζήνου, Βατραχ. 126)·
    • β) διαπλέω:
      • εις την θάλασσαν να μπεις, πάλιν να ναυαγήσεις (Απολλών. 150)·
      • (σε μεταφ.):
        • (Ερωτόκρ. Γ́ 156)·
    • γ) βουτώ, ρίχνομαι στο νερό:
      • εκ τον φόβον του θεριού στον ποταμόν εμπήκα (Πικατ. 35).
  • 14) Καταλαμβάνω έκταση, εκτείνομαι, επεκτείνομαι:
    • αν … κανέναν εξωπέταστον … εμπαίνει εις το στενόν το ρηγάτικον …, … να το χαλάσουν (Ασσίζ. 203¹⁵· Ιστ. πολιτ. 75⁶).
  • 15) (Προκ. για πυρετό) προσβάλλω:
    • εμπήκεν του η πυρά εις την κεφαλήν του (Ασσίζ. 182²⁴).
  • 16) Καταχωρούμαι, καταγράφομαι:
    • τείντα πράγματα μέλλει να κρίνουν … θέλουν εμπεί παραμπρός (Ασσίζ. 189⁹).
  • 17) Παρατάσσομαι· προτάσσομαι, μπαίνω μπροστά:
    • τα χοντρά τα κάτεργα ομπρός εκείνα μπαίνου (Τζάνε, Κρ. πόλ. 190¹· Ερμον. Ξ 281).
  • 18) Πέφτω, ρίχνομαι:
    • Σα να 'θελ’ έμπει αστραπή (Σκλάβ. 57).
  • 19)
    • α) Μπήγομαι, καρφώνομαι:
      • πάλος χοντρός στον κώλο σου να μπει (Φορτουν. Έ 239)·
    • β) (σε μεταφ.):
      • η ρομφαία … στ’ Αδάμου την καρδιάν εμπήκεν σαν καρφέα (Χούμνου, Κοσμογ. 326).
  • 20) Συλλαμβάνομαι, πιάνομαι:
    • το πουλί … εις την παγίδα μπαίνει (Αιτωλ., Μύθ. 45¹⁰).
  • 21)
    • α) Αρχίζω ν’ ασχολούμαι με κ., επιδίδομαι σε κ.:
      • Εις τύχην … μη πιστεύσεις και έμπεις τότε εις κλεψιάν (Σπαν. (Ζώρ.) V 345)·
      • να τα γράψω δε μπορώ ούτε να μπω σε ρίμες (Τζάνε, Κρ. πόλ. 318²⁰)·
      • (προκ. για τις σκέψεις κάπ.):
        • εις ψιλότητες οι λογισμοί μου εμπαίνα (Ερωτόκρ. Ά 988)·
    • β) (μεταφ.) αφιερώνομαι σε κ.:
      • πλια στη φιλιά του εμπήκε (Ερωτόκρ. Γ́ 15).
  • 22)
    • α) Περιέρχομαι σε μια κατάσταση:
      • εισέ σκλαβιάν εμπήκε (Φορτουν. Πρόλ. 138)·
      • σε καημόν αρίφνητον εμπήκα (Βοσκοπ. 28)·
    • β) υποβάλλομαι σε κ.:
      • εμπήκα σ’ έτοιο κόπο (Ερωτόκρ. Ά 946).
  • 23) Συνέρχομαι, συσκέπτομαι:
    • Ο δέ Σερμπάνος … με όλους του τους άρχοντας εμπήκεν στο εφφάτον (Ιστ. Βλαχ. 116).
  • 24) Εκλέγομαι, τοποθετούμαι:
    • πάσα δυο χρόνους … μέλλει να μπαίνουν και νέοι ηγουμένοι (Επιστ. ηγουμ. 174¹⁵).
  • 25) Φτάνω σε κάπ. ηλικία:
    • για παντρειά είμαι δότομος, σαράντα πέντε εμπήκα (Στάθ. Β́ 257).
  • 26) Εισάγομαι, φοιτώ:
    • εις το σκολειόν των πολ’τικών εγύρεψα και εμπήκα (Σαχλ., Αφήγ. 60).
  • 27) Περιλαμβάνομαι, χρησιμοποιούμαι:
    • εμβήκασιν όλοι (ενν. οι λίθοι) μέσα εις τον ναόν (Διαθ. Νίκωνος 225).
  • 28) Συγκαταλέγομαι:
    • πολλοί ανάξιοι εμπαίνουν με τους μεγαλιότερους (Αιτωλ., Μύθ. 49⁵)·
    • δύσκολη δουλειά … να θες να μπεις σε βασιλιούς (Ερωτόκρ. Ά 216).
  • 29) (Προκ. για σκηνική διδασκαλία) αποσύρομαι από τη σκηνή:
    • Τότες μπαίνει ο Πολίταρχος … και η Νερίνα βγαίνει (Ιντ. κρ. θεάτρ. δ́ μετά στ. 12).
  • 30)
    • α) (Προκ. για ποσό) ανέρχομαι:
      • τα πράγματα … ουδέν αξιάζουν επεσαύτα όσον εμπαίνει το χρέος (Ασσίζ. 136⁶)·
    • β) προκύπτω (ως αποτέλεσμα αριθμητικών πράξεων):
      • εκατόν πενήντα … μοίρασέ τα με έξι· και εκείνον οπού θέλει έμπει, τόσων βουτσίων θέλει είσταιν το λεγόμενον καράβιν (Καραβ. 492¹¹)·
    • γ) αντιστοιχώ, αναλογώ:
      • να πάρεις τες δύο πρώτες φέρσες του φίλου· το ποιον ουδέν εμπαίνουν εις πόντο κανένα (Καραβ. 495²⁷)·
    • δ) προσαρμόζομαι:
      • μάντους οπού εμπαίνουν εις το κατάρτιν (Καραβ. 498^7‑8).
  • 31) Επέρχομαι:
    • ο θάνατο στους γέροντες δίκιον να μπαίννει (Κυπρ. ερωτ. 156¹²).
  • 32) Βασίζομαι· (μεταφ.):
    • να μην εμπεί τινάς εις καστελλιού ελπίδα (Αχέλ. 2146).
• Β́ Μτβ.
  • 1)
    • α) Περνώ, διαβαίνω (με αντικ. τη λ. πόρτα):
      • εμπείτε σήμερον της Ευτυχίας την πόρτα (Λόγ. παρηγ. L 665)·
    • β) διαπλέω, διασχίζω:
      • εμπαίνομε έσω την Μαύρη θάλασσα (Μηλ., Οδοιπ. 636).
  • 2)
    • α) Ορμώ, επιτίθεμαι:
      • τες γυναίκες εμπήκαν, τον πόλεμον αρχίνισαν (Θησ. (Foll.) I 72)·
    • β) (μεταφ.) αντιμετωπίζω:
      • η καρδιά λιγοψυχά, μέγα βουνάρι μπαίνω (Αλφ. 10⁷⁴)·
    • γ) (με γεν.) κτυπώ:
      • ένας κόρπος … εμπαίνει της περδέσκας των κατέργων (Μαχ. 486²¹).
  • 3) (Με κατηγ.) γίνομαι· ορίζομαι:
    • να εμπεί μεσίτης (Χρον. σουλτ. προσθ. 477).
  • 4) Στο γ́ πρόσ. και με γεν. προσωπ.
    • α) αρμόζω· αναλογώ, ανήκω:
      • ποια τιμωρία του μπαίνει (Ζήν. Δ́ 220)·
      • εκείνα τά εμπαίνουν της αγίας εκκλησίας να δοθούν εις την αγίαν εκκλησίαν (Ασσίζ. 32⁷)·
      • (εδώ με δοτ. προσωπ.):
        • τοις δε παισίν εμπαίνει πάσα πράγμα της μάννας αυτών (Ελλην. νόμ. 577²⁰)·
    • β) ορίζω, διατάζω:
      • τι του εμπαίνει να ποίσει η κρίσις εκείνου του ανθρώπου (Ασσίζ. 49¹¹).
• Γ́ Το γ́ εν. ενεργ. απρόσ. (με γεν. προσωπ.)
  • 1) Πρέπει, αρμόζει, μου επιτρέπεται:
    • ουδέν μου εμπαίνει επάραι την εμήν προγονήν (Ελλην. νόμ. 567¹⁷)·
  • 2) Εξηγείται, δικαιολογείται:
    • πώς εμπαίνει να έχω θετήν θείαν; (Ελλην. νόμ. 567⁸).

• Φρ.
• 1) Μπαίνω εις την αγάπη, εις έρωτα, εις τον ζυγόν του πόθου, στου πόθου τα μπερδέματα, εις πόθου οδύνη, εις (ή στον) πόθον κάπ. = ερωτεύομαι:
  • (Πανώρ. Έ 98), (Λίβ. Esc. 211), (Λίβ. (Lamb.) N 256), (Πανώρ. Γ́ 512), (Ερωτόκρ. Ά 455), (Αχιλλ. (Smith) N 314), (Πανώρ. Γ́ 553).
• 2) Μου μπαίνει αγάπη, βουλή, γνώμη (εις το νου) = σκέφτομαι· επιθυμώ:
  • (Μαχ. 648⁶), (Σπαν. (Ζώρ.) V 565), (Ροδολ. Ά 106).
• 3) Μπαίνω εις αγκάλεμαν = καλούμαι να δικαστώ:
  • (Ασσίζ. 122²³).
• 4) Μπαίνω σε αθιβολές = ανοίγω συζήτηση, κουβεντιάζω:
  • (Φορτουν. Ά 282).
• 5) Μπαίνω στο αίμα, στο κρίμα κάπ. = αμαρτάνω με το φόνο κάπ.:
  • (Βίος Δημ. Μοσχ. 184· Καρτάν., Π. Ν. Διάθ. φ. 276^v).
• 6) Μπαίνω άνω κάτω = αναστατώνομαι:
  • (Αχέλ. 1471).
• 7) Μπαίνω εις άρματα, βλ. άρμα (III) 1 φρ. (ε).
• 8) Εμπαίνω την αρχήν = αρχίζω:
  • (Λίβ. P 1235).
• 9) Μπαίνω στον αφορισμόν κάπ. = αφορίζομαι, προκαλώ τον αφορισμό μου από κάπ.:
  • (Ναθαναήλ Μπέρτου, Στιχοπλ. I 789).
• 10) Μπαίνει κ. στα αφτία μου, βλ. αφτίον 2 Φρ. δ.
• 11) (Ε)μπαίνω (και) βγαίνω (ή εκβαίνω) =
• (α) διαπερνώ τις τάξεις του εχθρού:
  • (Κορων. Μπούας 50, 85)·
• (β) βλ. βγαίνω 1ε·
• (γ) βλ. βγαίνω 1στ.
• 12) Μπαίνω εις την βουλήν, στη γνώμη κάπ. = συμμερίζομαι την άποψη κάπ., συγκατατίθεμαι:
  • (Διγ. Esc. 1340), (Τριβ., Ρε 82).
• 13) Μπαίνω εις δοκιμήν, βλ. δοκιμή 5.
• 14) Μπαίνω εις δρόμον, εις μονοπατάκι, εις την οδόν, εις την στράταν =
• (α) ακολουθώ μια κατεύθυνση· ξεκινώ:
  • (Χούμνου, Κοσμογ. 1017, 1127), (Ασσίζ. 88²⁹, 338²⁹)·
• (β) (μεταφ.):
  • είτις εμπεί 'ς τέτοιαν οδόν … (Ch. pop. 681).
• 15) Μπαίνει κ. σε δρόμον, βλ. δρόμος Φρ. 6.
• 16) Μου μπαίνει έγνοια, μέριμνα = σκοτίζομαι, προβληματίζομαι για κ.:
  • (Ερωτόκρ. Δ́ 947), (Φαλιέρ., Ιστ. 207).
• 17) Μπαίνω εις εργασία = πραγματοποιούμαι, εφαρμόζομαι:
  • (Σουμμ., Παστ. φίδ. Έ [1171]).
• 18) Μπαίνω σε έχθρητα, σε μάνητα = εξοργίζομαι, θυμώνω:
  • (Ερωτόκρ. Ά 1975, Β́ 2375).
• 19) Μπαίνω σε ζηλειά = ζηλεύω, κυριεύομαι από ζήλεια:
  • (Ερωτόκρ. Β́ 658).
• 20) Μπαίνω εις ηλικίαν = ενηλικιώνομαι (βλ. και ηλικία 1γ):
  • (Ιμπ. 64).
• 21) Μπαίνω εις (ή στον) θάνατον =
• (α) πεθαίνω:
  • (Χούμνου, Κοσμογ. 974)·
• (β) αντιμετωπίζω το θάνατο:
  • (Θησ. (Foll.) I 72).
• 22) (Ε)μπαίνω στην καδένα, εις φυλακήν = φυλακίζομαι:
  • (Λεηλ. Παροικ. 84), (Ασσίζ. 122²³).
• 23) Εμπαίνω και κατεβαίννω = πηγαινοέρχομαι:
  • (Μαχ. 52²¹).
• 24) (Ε)μπαίνω εις κίνδυνον, κίνδυνους = διακινδυνεύω:
  • (Αχέλ. 1601), (Κορων., Μπούας 96).
• 25) Μπαίνω στον κόπο κάπ. = απολαμβάνω τα αποτελέσματα της προσπάθειας άλλου:
  • (Μάξιμ. Καλλιουπ., Κ. Διαθ. Ιω. δ́ 38).
• 26) Μπαίνω εις κρίμα, εις κρίματα = αμαρτάνω:
  • (Ερωφ. Έ 600· Αιτωλ., Μύθ. 15⁶).
• 27) Εμβαίνω εις την λέπτην = αρχίζω να περιγράφω τις λεπτομέρειες:
  • (Προδρ. II 49).
• 28) Μπαίνω εις (ή σε) λευτεριά = απελευθερώνομαι:
  • (Ιντ. κρ. θεάτρ. Ά 15)·
  • (σε μεταφ.):
    • (Πανώρ. Ά 116).
• 29) Μπαίνω εις λησμονιά, βλ. λησμονιά Φρ. 3.
• 30) Μπαίνω εις τον λιμνιώνα, βλ. λιμνιώνας φρ.
• 31) Μπαίνω εις λόγια, βλ. λόγος 20α και 20β.
• 32) Μπαίνω εις λογισμούς, βλ. λογισμός Φρ. 4.
• 33) (Ε)μπαίνω σε μάχη = βρίσκομαι σε διαμάχη, σε αντίθεση:
  • (Ερωτόκρ. Γ́ 165), (Σουμμ., Παστ. φίδ. Χορ. ά [75]).
• 34) Μπαίνω στη(ν) μέση(ν) =
• (α) βλ. μέση Φρ. 8·
• (β) περικυκλώνομαι:
  • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 164²³)·
• (γ) (χρον.) μεσολαβώ:
  • (Ερωφ. Β́ 499).
• 35) Μπαίνω εις το μέσον =
• (α) αναλαμβάνω τον αγώνα, την αποστολή:
  • (Διγ. Άνδρ. 348²⁶)·
• (β) μεσολαβώ, συμφιλιώνω κάπ.:
  • (Μαχ. 198²)·
• 36) Μπαίνω μετάμελος = μετανοώ:
  • (Λίβ. Sc. 615).
• 37) Μπαίνω εις μηχανιάν μετά …, βλ. μηχανία Φρ.
• 38) Μπαίνω εις μοναστήριον = γίνομαι μοναχός:
  • (Ασσίζ. 535¹²).
• 39) Μπαίνω σε νια = αποκτώ την εύνοια, τη συμπάθεια μιας κοπέλας:
  • (Πανώρ. Δ́ 38).
• 40) Μπαίνω στην νίκην = πετυχαίνω το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα:
  • (Ιμπ. 141).
• 41) Μπαίνω σ’ ορδινιά =
• (α) ετοιμάζομαι για κ.:
  • (Ιντ. κρ. θεάτρ. Γ́ 43)·
• (β) παρατάσσομαι, παίρνω θέση μάχης:
  • (Ερωτόκρ. Β́ 1181).
• 42) Μπαίνω εις όρεξην = επιθυμώ:
  • (Μαχ. 70³).
• 43) Μπαίνω στην όρεξη κάπ. = γίνομαι αρεστός, αγαπητός:
  • (Πανώρ. Πρόλ. 69).
• 44) Μπαίνω εις παίδευσην, σε τιμωρία = τιμωρούμαι:
  • (Σουμμ., Παστ. φίδ. Δ́ [514]), (Σουμμ., Ρεμπελ. 184).
• 45) Μπαίνει κ. σε … στόματα = διαδίδεται, γίνεται γνωστό κ.:
  • (Ερωτόκρ. Ά 262).
• 46) Μπαίνω εις σφάλμα = σφάλλω, απατώμαι:
  • (Ερωτόκρ. Β́ 572).
• 47) Μπαίνω εις τον τάφον = σκοτώνομαι, πεθαίνω:
  • (Ιστ. Βλαχ. 340).
• 48) Εμπαίνω εις την τζουίζαν, εις το δίκαιον = περνώ από δοκιμασία όρκου:
  • (Ασσίζ. 12²⁶, 98²⁹).
• 49) Μπαίνω σε τιμή, τιμές = τιμούμαι:
  • (Πανώρ. Δ́ 219), (Πρόλ. εις έπαινον Κεφαλλην. 4).
• 50) Μπαίνω εις φαντασίαν =
• (α) συνομωτώ:
  • (Μαχ. 44²)·
• (β) παίρνω την απόφαση να συγγράψω λογοτεχνικό έργο:
  • (Θησ. Πρόλ. 118).
• 51) Μπαίνω στη φούρκα = απαγχονίζομαι:
  • (Ευγέν. 466).
• 52) Μπαίνω στη φωτιά =
• (α) (σε μεταφ.) πικραίνομαι:
  • (Πανώρ. Δ́ 245)·
• (β) αντιμετωπίζω κινδύνους (σε μάχες), διακινδυνεύω:
  • (Ερωφ. Δ́ 589).
• 53) Μπαίνω στη χάρη κάπ. =
• (α) κερδίζω τη συμπάθεια, τη συγγνώμη κάπ.:
  • (Πανώρ. Έ 140)·
• (β) προκαλώ το ενδιαφέρον κάπ., γίνομαι αρεστός:
  • (Ch. pop. 611).
• 54) Μπαίνω στα χέρια κάπ. = συλλαμβάνομαι:
  • (Θησ. (Foll.) I 78).

[<αρχ. εμβαίνω. Ο τ. εμπαίννω στο Meursius και σήμ. κυπρ. Ο τ. ε‑ στο Βλάχ. και σήμ. ποντ. Ο αόρ. ήμπα και ο τ. της μτχ. παρκ. εμπασμένος στο Somav. Η λ. (Βλάχ.), η προστ. έμπα και η μτχ. μπασμένος και σήμ.]

• I. Ενεργ.
  • Ά Μτβ.
    • 1)
      • α) Συμπλέκομαι με κάπ., τον εμποδίζω (με το σώμα μου) να φύγει:
        • ο γέροντας τρεχάμενος την θύραν του ανοίγει, έσωσεν και μπερδένει τον (Βίος αγ. Νικ. (Κακλ.) 197)·
      • β) (σε μεταφ.) μπερδεύω, πιάνω κάπ. (σε κ.):
        • τα λόγια τση στου έρωτα τα δίκτυα μ’ εμπερδέσα (Πανώρ. Ά 114).
    • 2) (Μεταφ.)
      • α) εμπλέκω κάπ. (σε κ.):
        • σε ζημιάν και δυστυχιάν καμιάν να με μπερδέσει (Σουμμ., Παστ. φίδ. Δ́ [974])·
      • β) παγιδεύω:
        • ο Έρωτας μ’ εμπέρδεσε και σκλάβον του κρατεί με (Ερωτόκρ. Ά 1201).
    • 3) Μπλέκω, παρασύρω κάπ. σε ερωτική σχέση ή γάμο με κάπ. άλλο:
      • με το γέρο αυτό πάσκει (ενν. η μάννα σου) να σε μπερδέσει (Φορτουν. Γ́ 498).
    • 4) Παρασύρω, ξεγελώ κάπ.:
      • η πολιτική … περιλαμβάνει σε σφικτά ως διά να σ’ εμπροδέσει (Σαχλ. Ά PM 245).
    • 5) Δημιουργώ προβλήματα, δυσκολίες σε κάπ.:
      • (Θυσ. 300).
  • Β́ Αμτβ.
    • 1) Μπερδεύομαι, μπλέκομαι, πιάνομαι (σε κ.):
      • θέλοντας να το βγάλει (ενν. το λατζούνι) μπερδένει και απατός του (Πιστ. βοσκ. IV 3, 258).
    • 2) Κάνω σφάλμα που οφείλεται σε μπέρδεμα, σε σύγχυση:
      • Δε θέλει να πολυμιλεί (ενν. η Αρετούσα) μη λάχει και μπερδέσει (Ερωτόκρ. Έ 1447).
    • 3)
      • α) (Προκ. για τη γλώσσα) δεν αρθρώνω καλά, δεν εκφράζομαι καθαρά, μπερδεύομαι:
        • δεν τα ξεκαθάρισα (ενν. τα λόγια) … κι εμπέρδενέ του η γλώσσα (Ερωτόκρ. Έ 954)·
      • β) (προκ. για λέξεις) δεν αρθρώνομαι με σαφήνεια:
        • τα λόγια τση εμπερδένα (Ερωτόκρ. Β́ 2432).
    • 4) (Μεταφ.) εμπλέκομαι (σε κάπ. κατάσταση):
      • γοργόν μπερδένει κιανείς εις την αγάπη (Πιστ. βοσκ. IV 7, 118).
• IΙ. Μέσ.
  • 1) Μπερδεύομαι, πιάνομαι, παγιδεύομαι (σε κ.):
    • ένα γεράκι ζωντανό στο δίκτυ μπερδεμένο (Ερωτόκρ. Β́ 225)·
    • (σε μεταφ.):
      • (Πανώρ. Έ 298).
  • 2) (Προκ. για τη γλώσσα) δεν αρθρώνω καλά, δεν εκφράζομαι καθαρά, με σαφήνεια:
    • τσευδή και μπερδεμένη γλώσσα (Φορτουν. Αφ. 10).
  • 3) (Μεταφ.)
    • α) εμπλέκομαι (σε κ.):
      • 'ς τόσα κίνδυνα βρίσκεται μπερδεμένος (Πρόλ. άγν. κωμ. 3)·
    • β) (προκ. για σφάλμα, παράπτωμα) γίνομαι από λάθος:
      • ωσάν το πρώτο μπερδεθεί, το δεύτερο ακλουθά του (Ερωτόκρ. Ά 1577).

• Η μτχ. παρκ. ως επίθ. =
  • 1) Περίπλοκος:
    • δουλειά … μπερδεμένη (Ερωτόκρ. Ά 215).
  • 2) Που προκαλεί εμπόδια, σύγχυση:
    • μπερδεμένη στράτα (Ερωτόκρ. Γ́ 181).

[<εμπερδένω (Βλάχ.) <*εμπεριδένω <εμπεριδέω (10.-11. αι., LBG). Η λ. στο Βλάχ. (‑δαί‑), όπου και η μτχ. εμπερδεμένος]

• Πολύ σοβαρός· σκεφτικός, προβληματισμένος:
  • με τον τοιούτον λογισμόν … σηκώνομαι ολοσόβαρος (Λίβ. Sc. 126).

[<ολο‑ + επίθ. σοβαρός. Η λ. στον Κουμαν., Συναγ.]

• I. Ενεργ.
  • Ά Αμτβ.
    • 1) Αγωνίζομαι στο άθλημα της πάλης:
      • Σηκωθείτε δύο άνδρες … να παλεύσετε ανδρείως (Λουκάνη, Ομήρ. Ιλ. ΚΓ́ [239]).
    • 2) Συμπλέκομαι, έρχομαι στα χέρια, παλεύω:
      • Σφίγγουνται κι αγκαλιάζουνται (ενν. ο Ρωτόκριτος κι ο Άριστος), με τη ζερβή παλεύγου, με τη δεξά βαρίσκουσι (Ερωτόκρ. Δ́ 1843· Διγ. O 2901).
    • 3) (Μεταφ.) βρίσκομαι σε δίλημμα, ταλαντεύομαι, προβληματίζομαι:
      • (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 382).
  • Β́ (Μτβ.) αντιμετωπίζω κ., αντιστέκομαι σε κ.:
    • αναγκαζόμεσθε να τες παλεύσομεν (ενν. τες κακές επιθυμίες της σαρκός μας) (Χριστ. διδασκ. 368).
• II. (Μέσ.) βρίσκομαι σε δίλημμα, ταλαντεύομαι, προβληματίζομαι:
  • επαλεύετον ο βασιλεύς με τους δύο λογισμούς (Βενετσάς, Δαμασκηνού Βαρλαάμ 114¹³).

[<ουσ. πάλη + κατάλ. ‑εύω. Ο τ. και σήμ. ιδιωμ. Αρχ. παλεύω με διαφορ. σημασ. Η λ. στο Βλάχ. (‑αίβω) και σήμ.]