Μας μένει λοιπόν να μιλήσουμε για τις αποδείξεις που είναι κοινές σε όλα τα είδη των ρητορικών λόγων, αφού έχουμε ήδη ολοκληρώσει τον λόγο μας για τις ειδικές αποδείξεις. Οι κοινές αποδείξεις είναι δύο ειδών: (25) παράδειγμα και ενθύμημα γιατί η γνώμη είναι μέρος ενθυμήματος. Ας μιλήσουμε λοιπόν πρώτα για το παράδειγμα γιατί το παράδειγμα μοιάζει με επαγωγή, και η επαγωγή είναι μια αρχή.

Παραδειγμάτων υπάρχουν δύο είδη: Ένα είδος παραδείγματος είναι να λέμε πράγματα που έγιναν στο παρελθόν, και ένα άλλο είδος είναι να τα πλάθουμε εμείς οι ίδιοι· (30) το δεύτερο αυτό είδος υποδιαιρείται σε παραβολή και σε λόγους, όπως είναι π.χ. οι Αισώπειοι και οι Λιβυκοί.

Όταν λέω «να λέμε πράγματα που έγιναν στο παρελθόν» εννοώ κάτι τέτοιο: να λέμε ότι πρέπει να κάνουμε πολεμικές προετοιμασίες εναντίον του βασιλιά των Περσών και να μη τον αφήσουμε να υποδουλώσει την Αίγυπτο· γιατί και ο Δαρείος παλιότερα [1393b] δεν πέρασε στην Ελλάδα, παρά αφού πρώτα κυρίεψε την Αίγυπτο, αφού όμως την κυρίεψε, πέρασε πια ύστερα στην Ελλάδα. Το ίδιο και ο Ξέρξης δεν εκστράτευσε εναντίον της Ελλάδας παρά μόνο αφού πρώτα κυρίεψε την Αίγυπτο, αφού όμως την κυρίεψε, πέρασε πια ύστερα στην Ελλάδα. Και αυτός, επομένως, αν κυριέψει την Αίγυπτο, θα περάσει στην Ελλάδα, και γιαυτό πρέπει να εμποδιστεί.

Παραβολή είναι ο τρόπος με τον οποίο μιλούσε ο Σωκράτης· αν, επί παραδείγματι, κάποιος έλεγε ότι οι άρχοντες δεν πρέπει να εκλέγονται με κλήρο· (5) γιατί θα ήταν το ίδιο σαν να διαλέγαμε με κλήρο τους αθλητές: δεν θα διαλέγαμε αυτούς που είναι σε θέση να αγωνιστούν, αλλά αυτούς που θα αναδείκνυε η κλήρωση; ή αν αυτόν που πρόκειται να κυβερνήσει το πλοίο τον διαλέγαμε μεταξύ των ναυτών με κλήρο: θα αναδεικνύαμε στη θέση αυτή αυτόν που θα είχε την εύνοια του κλήρου και όχι αυτόν που έχει τις ανάλογες γνώσεις;

Λόγοςείναι, π.χ., αυτά που είπε ο Στησίχορος για τον Φάλαρη και ο Αίσωπος για να υπερασπιστεί τον δημαγωγό: (10) Όταν κάποτε οι Ιμεραίοι εξέλεξαν στρατηγό τους με απόλυτη εξουσία τον Φάλαρη και σκόπευαν να του δώσουν και σωματοφυλακή, ο Στησίχορος τους είπε πολλά· ανάμεσα σ' αυτά και έναν λόγο: πως κάποτε ένα άλογο είχε ολόδικό του ένα λιβάδι, ώσπου ήρθε ένα ελάφι που άρχισε να του χαλάει τη βοσκή· θέλοντας λοιπόν να τιμωρήσει το ελάφι (15) ρώτησε έναν άνθρωπο αν θα μπορούσε να το βοηθήσει να τιμωρήσει το ελάφι· ο άνθρωπος απάντησε πως θα μπορούσε, με τον όρο όμως να περάσει χαλινάρι στο άλογο και ο ίδιος να ανεβεί επάνω του κρατώντας στα χέρια του ακόντια· το άλογο συμφώνησε, όταν όμως ο άνθρωπος ανέβηκε επάνω του, το άλογο αντί να τιμωρήσει το ελάφι, έγινε το ίδιο δούλος του ανθρώπου. «Έτσι κι εσείς τώρα», τους είπε, «προσέξτε μήπως, ενώ θέλετε να τιμωρήσετε τους εχθρούς σας, (20) πάθετε στο τέλος ό,τι και το άλογο. Γιατί το χαλινάρι το έχετε ήδη βάλει στο λαιμό σας από τη στιγμή που εκλέξατε στρατηγό με απόλυτη εξουσία· αν όμως του δώσετε και σωματοφύλακες και τον αφήσετε να σας καβαλικέψει, θα γίνετε, μια για πάντα, δούλοι πια του Φάλαρη». Ο Αίσωπος πάλι, μιλώντας στη Σάμο υπέρ ενός δημαγωγού σε δίκη που θα έκρινε τη ζωή του, είπε πως ήταν μια φορά μια αλεπού που ήθελε να περάσει ένα ποτάμι, την παρέσυρε όμως το ποτάμι και έτσι βρέθηκε αποκλεισμένη σε μια τρύπα ανάμεσα σε κάτι βράχια· (25) μη μπορώντας να βγει από εκεί καταβασανιζόταν για κάμποσο χρόνο· κοντά στα άλλα ήρθαν κι έπεσαν επάνω της και πλήθος τσιμπούρια· ένας σκαντζόχοιρος που τριγυρνούσε εκεί την είδε και την καταλυπήθηκε· τη ρώτησε λοιπόν αν θα ήθελε να της βγάλει τα τσιμπούρια από πάνω της, εκείνη όμως δεν τον άφηνε· κι όταν εκείνος τη ρώτησε γιατί, η αλεπού απάντησε: «γιατί αυτά ήπιαν ό,τι ήταν να πιουν και τώρα πια ρουφούν λίγο μόνο αίμα· αν λοιπόν τα διώξεις από πάνω μου, (30) θα 'ρθουν άλλα, πεινασμένα, και θα μου πιουν ό,τι αίμα μού έχει απομείνει». «Έτσι τώρα κι εσάς, Σαμιώτες, ο άνθρωπος αυτός δεν μπορεί πια να σας κάνει κανένα κακό· αυτός είναι πια πλούσιος· αν όμως τον θανατώσετε, [1394a] θα 'ρθουν άλλοι και, καθώς θα είναι φτωχοί, θα σας ρημάξουν: θα σας κλέψουν ό,τι σας έχει απομείνει».

Οι λόγοι ταιριάζουν στις δημηγορίες· έχουν μάλιστα τούτο το καλό, ότι ενώ το να βρει κανείς παρόμοια γεγονότα του παρελθόντος είναι δύσκολο, με τους λόγους το πράγμα είναι ευκολότερο: τους λόγους πρέπει κανείς να τους πλάσει, με τον ίδιο τρόπο που κάνει παραβολές ― με την προϋπόθεση, φυσικά, (5) ότι είναι σε θέση να διακρίνει την ομοιότητα, πράγμα που καταντάει ευκολότερο με την εξάσκηση στη φιλοσοφία. Μπορεί λοιπόν να είναι ευκολότερο να οργανώσει κανείς την επιχειρηματολογία του με τη βοήθεια των λόγων, για τους συμβουλευτικούς, όμως, λόγους η παραπομπή σε ιστορικά πράγματα είναι χρησιμότερη· γιατί τις περισσότερες φορές τα πράγματα που πρόκειται να γίνουν στο μέλλον μοιάζουν με αυτά που έχουν ήδη γίνει στο παρελθόν.

Αν ο ρήτορας δεν διαθέτει ενθυμήματα, θα πρέπει να χρησιμοποιεί ως αποδεικτικό υλικό παραδείγματα· (10) γιατί η πειθώ εξασφαλίζεται τότε μέσω αυτών· αν όμως διαθέτει ενθυμήματα, τότε θα πρέπει να χρησιμοποιεί τα παραδείγματα ως μαρτυρίες, σαν έναν επίλογο στα ενθυμήματα· γιατί αν προηγούνται, το πράγμα μοιάζει με επαγωγή, η επαγωγή όμως δεν ταιριάζει στους ρητορικούς λόγους παρά μόνο σε κάτι λίγες περιπτώσεις· αν, αντίθετα, έπονται, μοιάζουν με μαρτυρίες, και ο μάρτυρας είναι σε κάθε περίπτωση πειστικός· γιαυτό, αν ο ρήτορας αρχίσει με αυτά, (15) είναι υποχρεωμένος να πει πολλά παραδείγματα, ενώ αν τα χρησιμοποιήσει στο τέλος, και ένα μόνο είναι αρκετό· γιατί ο αξιόπιστος μάρτυρας, και ένας να είναι, είναι χρήσιμος.

Ολοκληρώθηκε έτσι ο λόγος μας για τα διάφορα είδη παραδειγμάτων, καθώς και για το πώς και πότε πρέπει αυτά να χρησιμοποιούνται.

Μας μένει τώρα να πούμε για τις αποδείξεις που είναι κοινές σ' όλα τα είδη των λόγων, αφού έχουμε πια εξετάσει όσες αρμόζουν ιδιαίτερα σε κάθε είδος λόγου. Οι κοινές αποδείξεις λοιπόν είναι δυο ειδών, (25) το παράδειγμα και το ενθύμημα. Επειδή το γνωμικό είναι κι αυτό ένα είδος ενθύμημα. Ας εξετάσουμε πρώτα το παράδειγμα που μοιάζει με την επαγωγή και προέρχεται απ' αυτήν.

Υπάρχουν δυο ειδών παραδείγματα. Το ένα είναι να διηγούμαστε πράγματα που έχουν συμβεί παλαιότερα και το δεύτερο να δημιουργούμε εμείς οι ίδιοι παραδείγματα. (30) Το τελευταίο αυτό πάλι υποδιαιρείται στην παραβολή και στο μύθο ― όπως είναι οι αισώπειοι ή οι λιβυκοί μύθοι. Παράδειγμα του πρώτου υπάρχει όταν ο ρήτορας υποστηρίζει ότι πρέπει να ετοιμαζόμαστε για πόλεμο με το βασιλέα των Περσών και να μη τον αφήσουμε να υποδουλώσει την Αίγυπτο. Επειδή έτσι υπαινίσσεται ότι πραγματικά, [1393b] σε παλιότερη εποχή, ο Δαρείος δεν εξεστράτησε ενάντια στην Ελλάδα πριν καταλάβει την Αίγυπτο και μόνο όταν την κατέλαβε, επιχείρησε την εκστρατεία και πάλι ο Ξέρξης δεν δοκίμασε το ίδιο πράγμα πριν την καταλάβει και μόνο όταν την κατέλαβε εξεστράτευσε ενάντια στην Ελλάδα∙ και λοιπόν αν κι ο σημερινός Βασιλιάς κυριεύσει την Αίγυπτο, θα εκστρατεύσει ενάντια στην Ελλάδα και γι' αυτό πρέπει να εμποδιστεί. Παραβολή πάλι είναι αυτό που βρίσκουμε στα λόγια του Σωκράτη. Έτσι παραβολή είναι όταν, επειδή κάποιος θέλει να υποστηρίξει πως δεν πρέπει να εκλέξουμε τους άρχοντες με κλήρο, (5) επικαλεσθεί σαν επιχείρημα ότι αυτό θα 'μοιαζε με το να εκλέξουμε με κλήρο και τους αθλητές κι έτσι να μη παίρνουν μέρος στους αγώνες εκείνοι που μπορούν, παρά εκείνοι που θα κληρωθούν. Και πάλι, σαν να γίνεται κλήρωση ανάμεσα σε κείνους που ταξιδεύουν, για ν' αναδειχθεί ο καπετάνιος του πλοίου, επειδή τάχα δεν πρέπει να κυβερνά αυτός που ξέρει, αλλά αυτός που κληρώθηκε. Μύθος πάλι είναι κάτι ανάλογο μ' αυτό που είχε πει ο Στησίχορος για το Φάλαρη ή ο Αίσωπος για το δημαγωγό. (10) Ο Στησίχορος, όταν είδε ότι οι κάτοικοι της Ιμέρας εκλέξανε στρατηγό τους το Φάλαρη και του παραχώρησαν δικτατορικά δικαιώματα κι επρόκειτο να του δώσουν και σωματοφυλακή, αφού έθιξε διάφορα άλλα σημεία στο τέλος τους είπε και τον ακόλουθο μύθο. «Κάποιο άλογο είχε μονάχο του στη διάθεσή του ένα λιβάδι. Κάποτε όμως ήρθε εκεί ένα ελάφι και του χάλασε τη βοσκή. Το άλογο αποφάσισε να εκδικηθεί (15) και ζήτησε τη βοήθεια ενός ανθρώπου. Αυτός του αποκρίθηκε ότι, αν βάλει χαλινάρι στο άλογο και το καβαλικέψει και πάρει μαζί του και ακόντια, θα είναι σε θέση να το βοηθήσει. Το άλογο δέχθηκε. Όταν όμως ο άνθρωπος το καβαλίκεψε, αντί να τιμωρηθεί το ελάφι, έγινε το άλογο δούλος του ανθρώπου. Προσέξτε λοιπόν και σεις μήπως, ενώ θέλετε να εκδικηθείτε τους εχθρούς σας, πάθετε αυτό που έπαθε το άλογο. (20) Γιατί ήδη με το να τον ανακηρύξετε στρατηγό σας με δικτατορικά δικαιώματα έχετε φορέσει το χαλινάρι. Αν όμως του δώσετε και σωματοφυλακή και έτσι τον αφήσετε να σας καβαλικέψει, θα καταντήσετε πια δούλοι του Φάλαρη».

Ο Αίσωπος πάλι, όταν ήτανε μπρος στην εκκλησία του δήμου στη Σάμο είχε αναλάβει την υπεράσπιση κάποιου δημαγωγού, που κατηγοριούνταν για αδίκημα το οποίον επέσυρε την ποινή του θανάτου, διηγήθηκε ότι κάποτε μια αλεπού, ενώ περνούσε ένα ποτάμι, παρασύρθηκε από το ρεύμα και σφηνώθηκεν ανάμεσα σε κάτι βράχους της ακροποταμιάς. (25) Δεν μπορούσε να βγει από κει και βασανίσθηκε πολλή ώρα, επειδή έπεσαν απάνω της πολλές βδέλλες. Τότε κάποιος σκαντζόχοιρος που περνούσε από κει τη λυπήθηκε και τη ρώτησε αν θέλει να διώξει τις βδέλλες, η αλεπού όμως δεν τον άφησε. Κι όταν ο σκαντζόχοιρος θέλησε να μάθει γιατί, του αποκρίθηκε πως οι τωρινές βδέλλες είναι χορτάτες και ρουφούν πολύ λίγο αίμα, (30) ενώ, άμα τις διώξει, θα 'ρθουν άλλες και θα πιουν κι όσο αίμα της έχει απομείνει. «Έτσι και σεις, λαέ της Σάμου, ο κατηγορούμενος δεν θα σας βλάψει πια, επειδή έχει πλουτίσει, αν όμως τον θανατώσετε, θα 'ρθουν άλλοι, φτωχοί και θα σας αποτελειώσουν, [1394a] κλέβοντας και ό,τι σας απομένει ακόμα».

Οι μύθοι ταιριάζουν πολύ στις αγορεύσεις που απευθύνονται στο λαό. Κι έχουν το ακόλουθο πλεονέκτημα, ότι ενώ δεν είναι εύκολο να βρει κανείς κάθε φορά στην παλιότερη ιστορία γεγονότα ανάλογα με κείνα που εξετάζει, είναι πάντοτε εύκολο να πλάσει ένα μύθο κατάλληλο για την περίσταση. Επειδή ο ρήτορας πρέπει να πλάθει τους μύθους, καθώς και τις παραβολές, (5) προσέχοντας πάντα να είναι φανερή η αναλογία ανάμεσα σ' αυτές και στις υποθέσεις που υποστηρίζει κι αυτό είναι εύκολο σε φιλοσοφημένο άνθρωπο.

Ενώ όμως είναι πιο εύκολο να βρει ο ρήτορας μύθους κατάλληλους για το θέμα του, για να παρθούν σωστές αποφάσεις, πιο χρήσιμο είναι να χρησιμοποιεί παραδείγματα από την ιστορία, επειδή κατά κανόνα και όσα μέλλουν να γίνουν μοιάζουν με κείνα που έχουν γίνει στο παρελθόν.

Ο ρήτορας πρέπει να μεταχειρίζεται παραδείγματα, είτε, όταν δεν έχει για την απόδειξη των ισχυρισμών του ενθυμήματα (10) ―επειδή κυρίως τα ενθυμήματα είναι κείνα που αποδεικνύουν― ή, αν έχει στη διάθεση του ενθυμήματα, τότε τα παραδείγματά του να τα χρησιμοποιεί για να μαρτυρήσουν την αλήθεια των συλλογισμών του και να τα αναφέρει ύστερ' από τα ενθυμήματα, στον επίλογο. Αλήθεια, αν παραταχθούν σε ένα λόγο πρώτα τα παραδείγματα, αυτό θα 'μοιαζε με την επαγωγική μέθοδο, που όμως δεν ταιριάζει στους ρητορικούς λόγους, εκτός από λιγοστές εξαιρέσεις. Ενώ αν τα παραδείγματα αναφερθούν ύστερ' από τα ενθυμήματα, μοιάζουν με μαρτυρίες. Κι οι μάρτυρες είναι πάντα ενισχυτικοί των αποδείξεων. Και γι' αυτό, αν αρχίσει κανείς με παραδείγματα, πρέπει να ειπεί πολλά, (15) ενώ στο τέλος του λόγου κι ένα μονάχα φτάνει. Επειδή ο καλός μάρτυρας κι ένας μόνο αν είναι, ωφελεί.

Έχουμε εκθέσει πιο πάνω πόσα είδη παραδειγμάτων υπάρχουν και πώς πρέπει να χρησιμοποιούνται.