Μτφρ. Δ. Λυπουρλής. 2002. Αριστοτέλης. Ρητορική Βιβλίο Πρώτο. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος.
Τι είδους πράγματα φοβούνται οι άνθρωποι, ποιους φοβούνται και ποια είναι η γενικότερη κατάστασή τους όταν φοβούνται, όλα αυτά θα γίνουν φανερά στη συνέχεια. Ας δεχτούμε λοιπόν ότι ο φόβος είναι εκείνη η λύπη ή ταραχή που γεννιέται από το ότι έχουμε ζωντανή μέσα μας την παρουσία ενός επικείμενου κακού, που έχει τη δύναμη να προκαλέσει καταστροφή ή λύπη. Δεν φοβούνται, πράγματι, όλα τα κακά οι άνθρωποι (κανείς π.χ. δεν φοβάται το ενδεχόμενο να γίνει άδικος ή βραδύνους), αλλά μόνο αυτά που έχουν την ιδιότητα να μπορούν να προκαλέσουν μεγάλες λύπες ή καταστροφές ― και αυτά μόνο (25) αν φαίνονται ότι δεν είναι μακρινά, αλλά κοντινά, τόσο που να είναι επικείμενα. Πραγματικά, τα πολύ μακρινά οι άνθρωποι δεν τα φοβούνται: όλοι ξέρουν ότι θα πεθάνουν, επειδή όμως αυτό δεν είναι κάτι κοντινό, τους αφήνει τελείως αδιάφορους. Αν λοιπόν αυτό είναι ο φόβος, τότε πράγματα που προκαλούν φόβο δεν μπορεί παρά να είναι όσα φαίνεται να έχουν μεγάλη δύναμη να προξενούν καταστροφές ή βλάβες που επιφέρουν μεγάλη λύπη. (30) Αυτός είναι ο λόγος που ακόμη και τα σημάδια που προαναγγέλλουν τέτοιου είδους πράγματα προκαλούν και αυτά φόβο· γιατί το πράγμα που προκαλεί τον φόβο μοιάζει πολύ κοντινό ― αυτό δεν είναι ο κίνδυνος, να έρχονται δηλαδή κοντά μας τα πράγματα που μας προκαλούν φόβο; Τέτοια είναι η έχθρα και η οργή αυτών που έχουν τη δύναμη να κάνουν κάτι κακό (ότι το θέλουν είναι φανερό, άρα βρίσκονται πολύ κοντά στο να το κάνουν). Είναι επίσης η άδικη πρόθεση, αν συνοδεύεται από δύναμη γιατί ο άδικος είναι άδικος εξαιτίας μιας προτίμησης και τάσης του. [1382b] Αλλά και η αρετή, όταν δέχεται προσβολές ― με τον όρο, βέβαια, ότι έχει δύναμη. Γιατί είναι φανερό ότι ένα πρόσωπο που η αρετή του δέχεται προσβολές έχει πάντοτε την τάση να αντιδράσει ― τώρα έχει και τη δύναμη. Επίσης ο φόβος αυτών που έχουν τη δύναμη να κάνουν κάτι κακό· γιατί ένα τέτοιο πρόσωπο δεν μπορεί παρά να είναι πάντοτε έτοιμο και αυτό να δράσει. Και καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι είναι μάλλον κακοί παρά καλοί, (5) δέσμιοι του κέρδους και δειλοί στους κινδύνους, η εξάρτηση από κάποιον άλλον είναι συνήθως κάτι που προκαλεί φόβο· αποτέλεσμα: αυτοί που έκαναν κάτι κακό φοβούνται ότι οι συνεργοί τους σ' αυτό ή θα τους καταδώσουν ή θα τους εγκαταλείψουν. Επίσης αυτοί που μπορούν να διαπράξουν αδικία προκαλούν φόβο σ' αυτούς που υπόκεινται σε αδικίες γιατί συνήθως, όταν μπορούν οι άνθρωποι, αδικούν. Προκαλούν επίσης φόβο οι άνθρωποι που έχουν αδικηθεί ή πιστεύουν πως έχουν αδικηθεί: (10) οι άνθρωποι αυτοί καραδοκούν πάντοτε να βρουν την κατάλληλη ευκαιρία. Φόβο όμως προκαλούν, επίσης, και αυτοί που έχουν διαπράξει μια αδικία ―αν έχουν δύναμη―, επειδή φοβούνται τα αντίποινα ― δεν το δεχτήκαμε ήδη ως κάτι που προκαλεί φόβο; Φόβο, επίσης, προκαλούν ο ένας στον άλλον όσοι διεκδικούν τα ίδια πράγματα ― στην περίπτωση, φυσικά, που δεν είναι δυνατό να τα έχουν συγχρόνως και οι δύο γιατί με αυτού του είδους τους ανταγωνιστές οι άνθρωποι βρίσκονται σε αδιάλειπτη μάχη. Φοβούνται, επίσης, οι άνθρωποι όσους προκαλούν φόβο σε άτομα που είναι πιο δυνατά από αυτούς: (15) από τη στιγμή που μπορούν να βλάψουν άτομα πιο δυνατά από αυτούς, μπορούν, φυσικά, να βλάψουν και αυτούς ακόμη περισσότερο. Όσους, επίσης, φοβούνται οι πιο δυνατοί από αυτούς ― για τον ίδιο λόγο. Αυτούς, επίσης, που εξουθένωσαν άτομα πιο δυνατά από αυτούς. Αλλά και όσους επιτίθενται σε άτομα πιο αδύναμα από αυτούς· γιατί οι άνθρωποι αυτοί ή είναι ήδη από τώρα επικίνδυνοι ή θα γίνουν επικίνδυνοι μόλις αυξηθεί η δύναμή τους. Μεταξύ, επίσης, αυτών που έχουν αδικηθεί από τους ίδιους και είναι εχθροί ή αντίπαλοί τους οι άνθρωποι φοβούνται πιο πολύ όχι τους οξύθυμους και αυτούς που έχουν το θάρρος να πουν ανοιχτά τις σκέψεις τους, (20) αλλά τους μαλακούς, αυτούς που κρύβουν τις σκέψεις τους, τους ύπουλους· γιατί με τους ανθρώπους αυτούς δεν μπορείς να είσαι βέβαιος αν είναι κοντά η στιγμή που θα δράσουν και, επομένως, ποτέ δεν είναι φανερό ότι αυτό είναι κάτι το απομακρυσμένο.
Όλα τα πράγματα που προκαλούν φόβο γίνονται ακόμη πιο φοβερά όταν οφείλονται σε σφάλματα που δεν επιδέχονται επανόρθωση, είτε γιατί αυτή είναι τελείως αδύνατη είτε γιατί δεν είναι πια στο χέρι αυτών που τα διέπραξαν αλλά στο χέρι των αντιπάλων τους. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που δεν υπάρχει καμιά βοήθεια ή η βοήθεια δεν είναι εύκολη. (25) Με δυο λόγια: φόβο προκαλούν τα πράγματα που προκαλούν τον οίκτο όταν συμβαίνουν ή είναι να συμβούν σε κάποιον άλλον.
Αυτά είναι σε γενικές γραμμές τα πιο σημαντικά από τα πράγματα που προξενούν φόβο και τα φοβούνται οι άνθρωποι. Ας μιλήσουμε λοιπόν τώρα για τη γενικότερη κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι άνθρωποι που φοβούνται. Αν ο φόβος συνοδεύεται, όπως είπαμε, από την προσδοκία κάποιου καταστρεπτικού κακού, (30) είναι φανερό ότι κανείς δεν φοβάται όταν πιστεύει πως δεν υπάρχει περίπτωση να πάθει οτιδήποτε: δεν φοβάται ούτε πράγματα για τα οποία πιστεύει ότι δεν υπάρχει περίπτωση να τα πάθει, ούτε πρόσωπα από τα οποία θεωρεί ότι δεν υπάρχει περίπτωση να πάθει οτιδήποτε, ούτε χρονικές στιγμές κατά τις οποίες πιστεύει ότι δεν υπάρχει περίπτωση να πάθει οτιδήποτε. Κατανάγκην λοιπόν φοβούνται εκείνοι που πιστεύουν ότι μπορεί να πάθουν κάτι, και μάλιστα από συγκεκριμένα πρόσωπα, συγκεκριμένα πράγματα και σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές. Δεν πιστεύουν ότι μπορεί να πάθουν κάτι [1383a] α) όσοι βρίσκονται ή θεωρούν ότι βρίσκονται σε περίοδο μεγάλης εύνοιας της τύχης (αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι αυτοί είναι αναιδείς και προσβλητικοί, περιφρονητές και θρασείς ― έτσι τους κάνει ο πλούτος, η σωματική δύναμη, ο μεγάλος αριθμός φίλων, η δύναμη), β) αυτοί που πιστεύουν ότι δεν υπάρχει πράγμα που να μη το έχουν πάθει και, γιαυτό, το μέλλον τούς αφήνει ψυχρά αδιάφορους, ακριβώς όπως αυτούς που υφίστανται το μαρτύριο της μαστίγωσης μέχρι θανάτου: (5) για να εξακολουθήσει να υπάρχει φόβος χρειάζεται να υπάρχει κάποια ελπίδα σωτηρίας από αυτό που προκαλεί την αγωνία· ιδού και το σημάδι: ο φόβος κάνει τους ανθρώπους να σκέφτονται και να μελετούν τα πράγματα με προσοχή, και φυσικά κανείς δεν σκέφτεται προσεκτικά ούτε συζητάει με επιμονή πράγματα για τα οποία δεν υπάρχει ελπίδα.
Συμπέρασμα: Όταν είναι προτιμότερο οι ακροατές να αισθανθούν φόβο, ο ρήτορας πρέπει να τους κάνει να πιστέψουν πως είναι πολύ πιθανό να πάθουν κάποιο κακό (αφού και άλλοι, ανώτεροί τους, το έπαθαν)· (10) να τους δείξει, επίσης, καθαρά ότι άνθρωποι σαν κι αυτούς παθαίνουν αυτή τη στιγμή κάποιο κακό ή ότι το έχουν ήδη πάθει, προσθέτοντας ότι το κακό αυτό το έπαθαν από ανθρώπους από τους οποίους δεν το περίμεναν, με έναν τρόπο και σε μια χρονική στιγμή που επίσης δεν το περίμεναν.
Αφού έγινε φανερό τι είναι ο φόβος, ποια είναι τα πράγματα που τον προκαλούν και ποια είναι η γενικότερη κατάσταση του κάθε επιμέρους ατόμου που αισθάνεται φόβο, γίνεται τώρα, από όλα αυτά, φανερό τι είναι, επίσης, το θάρρος, (15) τι λογής πράγματα αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι με θάρρος και ακόμη ποια είναι η γενικότερη κατάστασή τους όταν έχουν θάρρος· γιατί και το θάρρος είναι το αντίθετο του φόβου, και αυτό που προκαλεί θάρρος είναι το αντίθετο αυτού που προκαλεί φόβο. Λογική συνέπεια: η ελπίδα για τα πράγματα που μπορεί να μας σώσουν συνοδεύεται από την ιδέα ότι αυτά βρίσκονται πολύ κοντά μας και ότι τα πράγματα που προκαλούν φόβο ή δεν υπάρχουν ή βρίσκονται μακριά μας. Θάρρος μας δίνουν και τα φοβερά πράγματα, αν βρίσκονται μακριά μας, (20) και τα σωτήρια, αν είναι κοντά μας. Επίσης αν υπάρχουν τρόποι θεραπείας και διάφορες βοήθειες ― πολλές ή μεγάλες ή και τα δύο μαζί. Επίσης αν δεν έχουμε υποστεί ούτε έχουμε κάνει αδικία. Επίσης αν δεν έχουμε καθόλου ανταγωνιστές, ή αν έχουμε ανταγωνιστές, δίχως όμως καμιά δύναμη, ή αν οι ανταγωνιστές μας έχουν δύναμη, είναι όμως φίλοι μας, είτε γιατί μας έχουν ευεργετήσει είτε γιατί τους έχουμε ευεργετήσει, ή αν αυτοί που έχουν το ίδιο με εμάς συμφέρον είναι πιο πολλοί ή πιο δυνατοί ή και τα δύο μαζί.
(25) Θάρρος έχουν οι άνθρωποι που βρίσκονται στην ακόλουθη, γενικά, κατάσταση: Αν πιστεύουν ότι πέτυχαν πολλά και δεν έπαθαν τίποτε, ή αν βρέθηκαν πολλές φορές μπροστά στον κίνδυνο και όμως τον ξέφυγαν· γιατί οι άνθρωποι γίνονται άφοβοι με δύο τρόπους: είτε γιατί δεν έχουν ποτέ δοκιμάσει κίνδυνο είτε γιατί έχουν την αναγκαία βοήθεια, (30) ακριβώς όπως στους κινδύνους της θάλασσας αντιμετωπίζουν με θάρρος την έκβαση των πραγμάτων από τη μια όσοι ποτέ ως τότε δεν είχαν ζήσει μια μεγάλη φουρτούνα και από την άλλη όσοι, λόγω πείρας, κατέχουν τρόπους αντιμετώπισής της. Επίσης αν πρόκειται για πράγμα που δεν προκαλεί φόβο ούτε στους ομοίους τους ούτε στους κατωτέρους τους ούτε σ' αυτούς από τους οποίουςθεωρούν πως είναι ανώτεροι (θεωρούν πως είναι ανώτεροι από αυτούς που οι ίδιοι τούς έχουν νικήσει ― ή αυτούς τους ίδιους ή τους ανωτέρους τους ή τους ομοίους τους). (35) Επίσης αν πιστεύουν ότι έχουν πιο πολλά και πιο μεγάλα πλεονεκτήματα: η υπεροχή που τα πλεονεκτήματα αυτά τους προσφέρουν τους κάνει να προκαλούν τον φόβο· [1383b] αυτά είναι η αφθονία του χρήματος, η σωματική δύναμη, η δύναμη των φίλων, η ισχύς της χώρας και η υπεροχή της πολεμικής προπαρασκευής (στο σύνολό της ή στα βασικότερα μέρη της). Επίσης όσοι δεν έχουν αδικήσει κανέναν, ή όχι πολλούς, ή όχι αυτούς τους οποίους φοβούνται. (5) Γενικά, θάρρος έχουν όσοι έχουν καλές σχέσεις με τους θεούς, από κάθε βέβαια άποψη, ιδίως όμως σε ό,τι αφορά στους οιωνούς και τους χρησμούς: η οργή είναι κάτι που δίνει θάρρος· το να μην κάνει λοιπόν κανείς αδικίες, να υφίσταται όμως αδικίες είναι κάτι που προκαλεί οργή, και το θείον θεωρείται ότι βοηθάει τους αδικούμενους. Έχουν επίσης θάρρος όσοι πιστεύουν ότι σε ό,τι επιχειρήσουν δεν υπάρχει πιθανότητα να αποτύχουν, ή ότι σίγουρα δεν θα αποτύχουν, ή ότι θα πετύχουν.
(10) Είπαμε ό,τι είχαμε να πούμε για τα πράγματα που προκαλούν φόβο και γι' αυτά που προκαλούν θάρρος.
Μτφρ. Η.Φ. Ηλιού. 1984. Η Ρητορική του Αριστοτέλη. Αθήνα: Κέδρος.
Τώρα θα δείξουμε ποιοι άνθρωποι και ποια πράγματα προκαλούν το φόβο και σε ποια ψυχική κατάσταση βρίσκονται κείνοι που φοβούνται. Ας δεχτούμε ότι φόβος είναι κάποια λύπη ή ταραχή που προέρχεται από την ιδέα πως πρόκειται να συμβεί κάποιο κακό, δηλ. κάποια καταστροφή ή μεγάλη λύπη. Αλήθεια, δεν προξενούν φόβο όλα τα κακά, λ.χ. δεν φοβάται κανείς αν θα είναι άδικος ή βραδύνους. Ο φόβος προέρχεται μόνο όταν πρόκειται να συμβούν κακά που μπορούν να προξενήσουν μεγάλη λύπη ή καταστροφή κι αυτό όταν δεν πρόκειται να γίνουν πολύ αργότερα, (25) παρά βρίσκονται πολύ κοντά μας και πιστεύουμε ότι από τη μια στιγμή στην άλλη θα επέλθουν. Επειδή κανένας δεν φοβάται εκείνο που θα συμβεί αργότερα, ούτε καν το σκέπτεται. Αφού λοιπόν αυτό το πράγμα είναι ο φόβος, κατ' ανάγκη προξενούν φόβο εκείνα τα πράγματα που θεωρούνται ότι έχουν μεγάλη δύναμη να προξενούν καταστροφές και βλάβες από κείνες που προξενούν μεγάλη λύπη. (30) Και γι' αυτό και οι ενδείξεις που προαναγγέλλουν τέτοια γεγονότα προκαλούν κι αυτές το φόβο, επειδή αποδείχνουν ότι, όπου να 'ναι, θα συμβεί αυτό που φοβούμαστε. Εξάλλου αυτό το πράγμα, ότι δηλ. προσεγγίζουν τα πράγματα που φοβούμαστε, το ονομάζουμε κίνδυνο. Λοιπόν, ανάμεσα στα πράγματα που προξενούν φόβο είναι και η οργή ή η έχθρα ανθρώπων που είναι σε θέση να μας κάνουν κακό. Επειδή, αφού μας μισούν ή είναι θυμωμένοι μαζί μας είναι φανερό πως επιθυμούν να μας βλάψουν ― και η επιθυμία λίγο απέχει από την εκτέλεση. Φόβο επίσης προξενεί και η αδικία, όταν περιβάλλεται με ισχύ. Επειδή έναν άδικο άνθρωπο τον χαρακτηρίζουμε σαν άδικο ακριβώς από τις προθέσεις του.
[1382b] Προκαλεί επίσης φόβο και η αρετή που έχει υποστεί προσβολή και που είναι περιβεβλημένη με δύναμη. Επειδή είναι φανερό πως εξαιτίας της προσβολής έχει την πρόθεση να εκδικηθεί και, στην παρούσα περίσταση, έχει και τη δύναμη να το πράξει. Επίφοβοι είναι ακόμα εκείνοι που φοβούνται αυτούς που έχουν τη δύναμη να κάνουν κάτι κακό, επειδή κατ' ανάγκη κι αυτοί προετοιμάζουν αντίστοιχο κακό. Κι επειδή ο πολύς κόσμος είναι διεφθαρμένος και κατέχεται από τη δίψα του κέρδους, (5) ενώ φοβάται τον κίνδυνο, το ότι εξαρτάται κανείς από κάποιον άλλον είναι ικανό να προκαλέσει φόβο. Έτσι προκαλούν φόβο όσοι ξέρουν ότι κάναμε κάτι κακό, επειδή είναι ενδεχόμενο ή να μας καταδώσουν ή να μας εγκαταλείψουν. Επίσης όσοι μπορούν να αδικήσουν προξενούν φόβο σε κείνους που μπορεί να αδικηθούν. Επειδή, συνήθως, όταν μπορούν οι άνθρωποι, αδικούν. Επίφοβοι είναι επίσης εκείνοι που έχουν αδικηθεί (10) ή πιστεύουν ότι αδικούνται, επειδή αυτοί πάντοτε ζητάνε ευκαιρία για να εκδικηθούν. Επίφοβοι είναι και κείνοι που έχουν ήδη αδικήσει, αν έχουν τη δύναμη, επειδή μπορεί να ξαναρχίσουν, καθώς φοβούνται αντίποινα. Έχουμε αλήθεια ειπεί πως κι αυτό είναι μια εύλογη αφορμή φόβου. Το ίδιο και οι ανταγωνιστές μας, εκείνοι που επιδιώκουν τον ίδιο σκοπό με μας, χωρίς να μπορεί να τον απολαύσουμε και οι δυο συγχρόνως. Επειδή, αυτοί που βρίσκονται κάτω από τέτοιες συνθήκες βρίσκονται σε αδιάλειπτο πόλεμο ανάμεσά τους. Επίσης όσοι είναι επίφοβοι στους ισχυροτέρους μας είναι επίφοβοι και σε μας, (15) επειδή πολύ περισσότερο μπορούν να μας βλάψουν, αφού μπορούν να κάνουν κακό και στους ισχυροτέρους μας. Και για τον ίδιο λόγο είναι επίφοβοι εκείνοι που και οι ισχυρότεροί μας τους φοβούνται. Ακόμα και κείνοι που έχουν εξοντώσει ανθρώπους πιο ισχυρούς από μας. Αλλά, ακόμα, και όσοι επιτίθενται εναντίον ασθενεστέρων μας, επειδή αυτοί ή από τώρα είναι επικίνδυνοι, ή θα γίνουν όταν θ' αυξηθεί η δύναμή τους. Από τους ανθρώπους πάλι που έχουμε αδικήσει, δεν είναι τόσο επίφοβοι οι οξύθυμοι και κείνοι που εκδηλώνονται, (20) αλλά οι ήρεμοι, ύπουλοι και πονηροί. Επειδή οι άνθρωποι αυτού του είδους ποτέ δεν φανερώνονται αν πρόκειται τώρα σύντομα να μας εκδικηθούν και λοιπόν, ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως ο κίνδυνος από μέρους των έχει απομακρυνθεί. Κάθε τι που προκαλεί φόβο γίνεται ακόμα πιο επίφοβο, όταν το σφάλμα που έχουμε κάνει δεν είναι δυνατόν να το επανορθώσουμε, παρά, ή μας είναι ολότελα αδύνατο ή είναι δυνατό μάλλον στους αντιπάλους μας. Επίσης εκείνα τα πράγματα που ή δεν παίρνουν γιατρειά, ή η θεραπεία τους είναι πολύ δύσκολη. (25) Και με λίγα λόγια επίφοβα είναι κείνα τα πράγματα που, όταν συμβαίνουν ή μέλλουν να συμβούν σε κάποιον άλλον, μας προκαλούν τον οίκτο μας.
Μπορούμε λοιπόν να ειπούμε ότι σχεδόν εκθέσαμε έως εδώ τα σπουδαιότερα παραδείγματα του πώς κι από ποια αίτια προέρχεται ο φόβος, και μένει τώρα να εξηγήσουμε σε ποια ψυχική κατάσταση βρίσκονται κείνοι που φοβούνται. Αν λοιπόν ο φόβος περιέχει μέσα του την προσδοκία πως πρόκειται να πάθουμε κάποια καταστροφή, (30) είναι φανερό πως κανείς δεν φοβάται όταν νομίζει πως δεν πρόκειται να πάθει τίποτε και ακόμα κανείς δεν φοβάται εκείνα τα πράγματα που δεν πιστεύει πως θα τα πάθει, ούτ' εκείνους τους ανθρώπους που δεν πιστεύει πως είναι δυνατόν να τον βλάψουν, ούτε αισθάνεται φόβο την εποχή όπου πιστεύει ότι δεν πρόκειται να του συμβεί κάτι κακό. Αναγκαστικά λοιπόν φοβούνται μόνον εκείνοι που πιστεύουν ότι πρόκειται να πάθουν κάτι και μάλιστα να πάθουν από ορισμένα πρόσωπα ορισμένο πάθημα σε ορισμένη εποχή.
[1383a] Και δεν πιστεύουν ότι πρόκειται να πάθουν κάτι εκείνοι που ευημερούν πάρα πολύ. Γι' αυτό και γίνονται αυθάδεις, περιφρονητές και θρασείς. Στην κατάσταση αυτή περιέρχονται όσοι έχουν πλούτο, σωματική δύναμη, πολλούς φίλους ή ισχύ. Δεν φοβούνται ακόμα εκείνοι που νομίζουν πως έχουν υποστεί όλα τα δεινά του κόσμου κι έχει μαυρίσει το μάτι τους, όπως π.χ. εκείνοι που υφίστανται ήδη βασανιστήρια. (5) Πρέπει όμως ακόμα να έχουν και κάποια ελπίδα σωτηρίας κι αυτό ακριβώς προκαλεί την αγωνία τους. Απόδειξη ότι όποιος φοβάται σκέπτεται και παίρνει αποφάσεις για πράγματα για τα οποία δεν υπάρχει ελπίδα σωτηρίας. Πρέπει λοιπόν κι ο ρήτορας, όταν έχει συμφέρον να προξενήσει φόβο στους ακροατές του, να τους φέρει σε παρόμοια ψυχική κατάσταση, δηλ. να τους παρασταίνει πως πρόκειται να πάθουν κάτι κακό, επειδή και άλλοι, ισχυρότεροί τους έχουν πάθει τα ίδια. (10) Και να εξιστορεί τι παθαίνουν ή τι έπαθαν, και πώς το κακό τούς ήρθε από κείνους που δεν το περίμεναν και σε μια εποχή που δεν πίστευαν.
Και τώρα που δείξαμε τι είναι φόβος και ποια πράγματα είναι επίφοβα και σε ποια ψυχική κατάσταση βρίσκονται κείνοι που φοβούνται, απ' όλα αυτά προκύπτει καθαρά (15) και τι είναι θάρρος και σε ποια πράγματα έχει κανείς θάρρος, καθώς και σε ποια ψυχική κατάσταση βρίσκονται οι θαρραλέοι. Αλήθεια και το θάρρος είναι το αντίθετο από το φόβο και κείνο που προκαλεί θάρρος είναι το αντίθετο από κείνο που προκαλεί φόβο. Θάρρος λοιπόν είναι η ελπίδα που προέρχεται από την ιδέα ότι ζυγώνει η ώρα της σωτηρίας μας και ότι τα επίφοβα πράγματα, είτε δεν υπάρχουν καθόλου είτε βρίσκονται μακριά μας.
Εκείνο που μας δίνει θάρρος είναι η απομάκρυνση του κινδύνου και η προσέγγιση των πραγμάτων που μας παρέχουν ασφάλεια. (20) Και μπορούμε ν' απαριθμήσουμε ανάμεσα στα πράγματα που μας δίνουν θάρρος και το ότι το κακό είναι δυνατό να επανορθωθεί και το ότι έχουμε βοήθεια ή πολλή ή μεγάλη, ή συγχρόνως και πολλή και μεγάλη. Επίσης το ότι ούτε έχουμε αδικήσει, ούτε έχουμε αδικηθεί και είτε δεν έχουμε καθόλου ανταγωνιστές, είτε κείνοι που υπάρχουν δεν έχουν τη δύναμη να μας βλάψουν, είτε, ενώ έχουν τη δύναμη, όμως είναι φίλοι μας και μας έχουν ευεργετήσει ή έχουν ευεργετηθεί από μας. Ή ακόμα όταν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που έχουν το ίδιο συμφέρον με μας, ή ισχυροί, ή πολλοί και συγχρόνως ισχυροί.
(25) Εκείνοι που είναι θαρραλέοι βρίσκονται στην ακόλουθη ψυχική κατάσταση. Είτε πιστεύουν ότι έχουν καταφέρει πολλά έως τώρα χωρίς να πάθουν τίποτα, είτε, αν πολλές φορές φτάσανε στο σημείο να πάθουν κακό, διέφυγαν. Επειδή οι άνθρωποι γίνονται άφοβοι, κατά δυο τρόπους. Είτε επειδή έχουν δοκιμάσει τον κίνδυνο, είτε επειδή πάντοτε βρήκαν τον τρόπο να διαφύγουν. Έτσι και στους κινδύνους της ζωής των ναυτικών (30) αποβλέπουν με θάρρος προς το μέλλον, από τη μια όσοι δεν έχουν πείρα, γιατί δεν τους έτυχε καμιά μεγάλη τρικυμία και από την άλλη εκείνοι που, με τη μεγάλη πείρα τους, μάθανε πώς να γλιτώνουν. Θαρραλέοι είναι ακόμα, όταν αντιμετωπίζουν πράγματα που δεν εμπνέουν φόβο ούτε στους ομοίους των ούτε στους κατωτέρους των, ούτε σε κείνους από τους οποίους θεωρούν ότι είναι ισχυρότεροι. Και θεωρούν πως είναι ισχυρότεροι από κείνους τους οποίους έχουν νικήσει, ή αυτούς τους ίδιους ή ομοίους των ή τους ισχυροτέρους των. Έχουν θάρρος επίσης εκείνοι που πιστεύουν ότι διαθέτουν μεγαλύτερα ή περισσότερα προσόντα (35) και η υπεροχή τους σ' αυτά τους κάνει επίφοβους.
[1383b] Και τα προσόντα αυτά είναι ο μεγάλος πλούτος, η στρατιωτική δύναμή τους, καθώς και των φίλων τους, η υπεροχή της χώρας και της πολεμικής προετοιμασίας της στο σύνολο ή στα σπουδαιότερα σημεία. Ακόμα θάρρος έχουν όσοι δεν έχουν αδικήσει κανέναν ή δεν έχουν αδικήσει πολλούς ή τέλος δεν έχουν αδικήσει εκείνους τους οποίους φοβούνται. Και γενικά έχουν θάρρος όσοι έχουν την εύνοια των θεών, (5) μ' όποιον άλλο τρόπο κι αν εκδηλώνεται, και ιδίως άμα προέρχεται από οιωνούς και από χρησμούς. Αλήθεια, η οργή δίνει θάρρος, το ότι πάλι δεν έχουμε αδικήσει αλλά έχουμε αδικηθεί προκαλεί την οργή και, εξάλλου, πιστεύεται ότι το Θείον βοηθεί εκείνους που αδικούνται. Τέλος έχουν θάρρος όσοι πιστεύουν πως αν επιχειρήσουν κάτι τι θα το επιτύχουν ή τουλάχιστον ότι δεν πρόκειται να πάθουν τίποτα ούτε αμέσως ούτε αργότερα. (10) Έτσι έχουμε εκθέσει όσα έπρεπε για το φόβο και για το θάρρος.