ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Να, λοιπόν, που είσαστε έτοιμοι, καθώς φαίνεται, ν' ακούσετε. Κι εγώ είμαι έτοιμος να τα πω με όλη μου την καρδιά, όμως δεν είναι πολύ εύκολο να τα διατυπώσω. Αλλά πρέπει να προσπαθήσω. Πρώτα–πρώτα, λοιπόν, ας ορίσουμε, σύμφωνα με το θέμα τι είναι παιδεία και ποια δύναμη έχει. Γιατί με αυτήν παραδεχόμαστε ότι ο λόγος που αρχίσαμε τώρα εμείς, θα προχωρήσει μέχρις ότου φτάσει στο Διόνυσο.

ΚΛΕΙΝΙΑΣ: Θα ακολουθήσουμε αποκλειστικά αυτή την πορεία, αν σ' ευχαριστεί.

ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Εγώ, λοιπόν, θα πω τι περιεχόμενο πρέπει να δώσουμε στην παιδεία και σεις σκεφτείτε, αν σας αρέσει ο ορισμός μου.

ΚΛΕΙΝΙΑΣ: Μπορείς να τον πεις.

ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Λέγω, λοιπόν, και υποστηρίζω ότι όποιος άνθρωπος έχει σκοπό να γίνει ενάρετος σε ό,τι τον ενδιαφέρει, πρέπει να ασχολείται από την πρώτη του παιδική ηλικία αστεία και σοβαρά με τα σχετικά ζητήματα του κλάδου του. Όποιος θέλει, παραδείγματος χάριν, να γίνει καλός γεωργός ή οικοδόμος, ο δεύτερος πρέπει να παίζει χτίζοντας κανένα παιδιάστικο οικοδόμημα, κι ο πρώτος να καλλιεργεί τη γη. Κι όποιος ανατρέφει τον καθένα απ' αυτούς τους δυο, πρέπει να τους φτιάχνει μικρά εργαλεία, απομιμήσεις των αληθινών. Επίσης όσα μαθήματα πρέπει να μάθει, να τα προμελετά. Ο οικοδόμος, λόγου χάριν, να μάθει να χρησιμοποιεί το μέτρο, ή το νήμα της στάθμης και ο πολεμιστής να καβαλλικεύει παίζοντας τα άλογα ή κάμνοντας κάτι παρόμοιο, και να προσπαθεί ο νομοθέτης με τα παιχνίδια να στρέφει τις απολαύσεις και τις επιθυμίες των παιδιών εκεί όπου όταν φτάσουν πρέπει να τελειώσουν. Βασικό, λοιπόν, σκοπό της παιδείας νομίζουμε την σωστή ανατροφή που, με το παιχνίδι, θα οδηγήσει όσο το δυνατό αποτελεσματικότερα την ψυχή του παιδιού ν' αγαπήσει με όλη του την ύπαρξη εκείνο, στο οποίο όταν γίνει άντρας, θα παραστεί ανάγκη να είναι τέλειος. Προσέχτε λοιπόν, όπως σας είπα, αν σας αρέσει αυτό που σας ανέπτυξα μέχρι τώρα.

ΚΛΕΙΝΙΑΣ: Και γιατί να μη μας αρέσει;

ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Ας μην αφήσουμε λοιπόν, χωρίς ορισμό το θέμα, τι ονομάζουμε παιδεία. Τώρα δηλαδή κατακρίνοντας και επαινώντας την ανατροφή του καθενός λέμε ότι ένας από μας είναι μορφωμένος. Ο άλλος ότι είναι αμόρφωτος κάποτε και στο εμπόριο και στη ναυτιλία και λέμε τα ίδια για πολλούς όμοιους ανθρώπους που είναι πολύ καλά μορφωμένοι. Γιατί, έχω τη γνώμη, ότι ο λόγος μας δεν έχει καμιά σχέση μ' εκείνους που θεωρούν τα παραπάνω εκπαίδευση. Παιδεία είναι εκείνη που γυμνάζει τον άνθρωπο από την παιδική ηλικία στην αρετή και του εμπνέει σφοδρή επιθυμία να την αγαπήσει και να γίνει τέλειος πολίτης, που να ξέρει να κυβερνά και να υπακούει στους νόμους σύμφωνα με το πνεύμα της δικαιοσύνης. Αυτό το είδος της ανατροφής καθορίζει, όπως μου φαίνεται, ο λόγος μας και τώρα μονάχα αυτήν θέλει να ονομάσει παιδεία. Εκείνην που βάζει στόχο της τα χρώματα ή εκείνην που αποβλέπει στην απόκτηση πολιτικής δυνάμεως ή κανένα άλλο είδος σοφίας, χωρίς σύνεση και δικαιοσύνη, τη θεωρεί βάναυση και ανελεύθερη και τελείως ανάξια να ονομάζεται παιδεία. Εμείς όμως ας μη διαφωνούμε μεταξύ μας για τις λέξεις, αλλά ας μείνουμε σταθεροί στο λόγο που παραδεχόμαστε, ότι δηλαδή εκείνοι που έχουν πάρει σωστή μόρφωση γίνονται σχεδόν ενάρετοι και ότι δεν πρέπει να περιφρονούμε καθόλου την παιδεία γιατί έρχεται πρώτη στους τελειότερους ανθρώπους από όλα τα αγαθά. Κι αν κάποτε μας ξεφεύγει, είναι δυνατό να την επαναφέρουμε στη θέση της, κι αυτόν τον αγώνα πρέπει να κάνει πάντοτε κάθε άνθρωπος όσο μπορεί σ' όλη του τη ζωή.

ΚΛΕΙΝΙΑΣ: Σωστά, και συμφωνούμε σε όσα μας είπες.

ΑΘ. Επομένως λοιπόν, εσείς είσαστε έτοιμοι να με ακούσετε· όσον αφορά εμένα όμως, ναι μεν είμαι έτοιμος να πω αυτά που θέλω, αλλά δεν μπορώ εύκολα να τα πω. Πάντως όμως θα προσπαθήσω. Και για να μπούμε λοιπόν στο θέμα μας, ας δώσωμε πρώτα απ' όλα τον ορισμό της παιδείας, τι τάχα να είναι, και ποια δύναμη έχει. Διότι υποστηρίζουμε ότι μέσω αυτής θα πρέπει να προχωρήσωμε στη συζήτησή μας τώρα, μέχρις ότου βέβαια τη φθάσωμε ως στο θεό.

ΚΛ. Εμείς είμαστε απολύτως σύμφωνοι να γίνη έτσι, αν αυτό βέβαια αρέσει σε σένα τουλάχιστον.

ΑΘ. Τότε λοιπόν, ενώ εγώ θα σας αναπτύσσω την άποψή μου για το πώς πράγματι θα πρέπει να ορίσωμε την παιδεία, εσείς εξετάστε προσεκτικά αν σας αρέσει αυτό που είπα.

ΚΛ. Για πες.

ΑΘ. Λέω λοιπόν, και υποστηρίζω ότι ο άνδρας που επιθυμεί να διακριθή σε οτιδήποτε, πρέπει αυτό να το μαθαίνη από την παιδική του ηλικία, παίζοντας και σπουδάζοντας με εκείνα που ταιριάζουν σε κάθε περίπτωση: λόγου χάριν, ένας που θέλει να γίνη γεωργός, ή ένας άλλος, οικοδόμος, πρέπει να παίζουν, ο μεν οικοδόμος φτιάχνοντας μικρά σπιτάκια, ο δε (γεωργός) καλλιεργώντας τη γη, σε καθέναν δε ο διδάσκαλός του να κατασκευάζη όργανα μικρά, τέλειες απομιμήσεις των αληθινών, και παραλλήλως να τους διδάσκη προκαταρκτικώς όσα από τα μαθήματα είναι ανάγκη να διδαχθούν από πριν, όπως, λόγου χάριν, τον τέκτονα να μετρή ή να ζυγιάζη, τον πολεμιστή να ιππεύη παίζοντας ή κάνοντας οτιδήποτε άλλο από αυτά, και να προσπαθή με τα παιχνίδια προς τα εκεί να τρέπη την αγάπη και το ζήλο των παιδιών, ώστε φθάνοντας στην ώριμη ηλικία να έχουν φθάσει και στον τελικό τους σκοπό. Ουσιώδη παράγοντα, λοιπόν, της παιδείας θεωρούμε τη σωστή διαπαιδαγώγηση, η οποία, περισσότερο από κάθε τι άλλο, θα οδηγήση την ψυχή του παίζοντος στο να αγαπήση εκείνο που θα πρέπει να κάνει, όταν δε γίνη ώριμος άνδρας να κατέχη στην εντέλεια το αντικείμενο της εργασίας του. Για ιδέστε λοιπόν, αν ό,τι είπα, μέχρι τώρα τουλάχιστον, σας αρέσει.

ΚΛ. Και βέβαια.

ΑΘ. Αλλά δεν πρέπει εμείς να αφήσωμε να καταντήση αοριστολογία αυτό που λέμε ότι είναι παιδεία. Τώρα, πράγματι, κακολογώντας ή επαινώντας την διαπαιδαγώγηση του καθενός, λέμε ότι ο μεν ένας είναι μορφωμένος, ο δε άλλος αμόρφωτος, αν και μερικές φορές πρόκειται για εμπόρους ή για πλοιοκτήτας και για άλλους τέτοιους, πάρα πολύ μορφωμένους ανθρώπους. Συνεπώς, η άποψίς μας τώρα, μου φαίνεται, δεν θα είναι σύμφωνη με εκείνων που νομίζουν ότι αυτό είναι παιδεία, αλλ' ότι παιδεία είναι η από της παιδικής ηλικίας διαπαιδαγώγησις προς την αρετή, που κάνει τον πολίτη να επιθυμή και να αρέσκεται στο να γίνη τέλειος, να γνωρίζη δε να άρχη και να άρχεται με δικαιοσύνη. Αυτή τη διαπαιδαγώγηση, όπως την προσδιώρισε η παραπάνω συζήτησις, θα ήθελε μου φαίνεται να ονομάζωμε ως τη μόνη παιδεία, εκείνη δε που αποβλέπει στον πλούτο, ή μια άλλη προς την ισχύν, ή μια τρίτη ακόμη (που αποβλέπει) στην απόκτηση γνώσεων χωρίς φρόνηση και δικαιοσύνη, ότι είναι χυδαία και ανελεύθερη, και ότι δεν αξίζει καθόλου να την ονομάζη κανείς παιδεία. Εν πάση περιπτώσει, ας μη φιλονεικούμε για μια λέξη, αλλ' ας εμμείνωμε στον ορισμό που παραδεχθήκαμε τώρα δα, ότι δηλαδή εκείνοι που πράγματι διαπαιδαγωγήθηκαν σωστά γίνονται κατά κανόνα καλοί, και ότι σε καμμιά περίπτωση δεν πρέπει να υποτιμάται η παιδεία, δεδομένου ότι είναι το πρώτο από τα μεγαλύτερα καλά που μπορεί να συμβούν στους αρίστους άνδρας. Και αν ποτέ λοξοδρομή, είναι δε δυνατόν να την ξαναφέρη κανείς στο σωστό δρόμο, τούτο πρέπει ο καθένας να το κάνη πάντοτε, δια βίου, και με όλες του τις δυνάμεις.

ΚΛ. Σωστά, και συμφωνούμε σε όσα λες.