Μτφρ. Μ.Γ. Ξανθού. 2001. Ισοκράτης. Περί Ειρήνης, Κατά των Σοφιστών, Επιστολή προς Φίλιππον (ΙΙΙ), Επιστολή προς Αλέξανδρον (V). Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος.

Αν λοιπόν ακούσετε τη συμβουλή μου και σταματήσετε να παίρνετε αποφάσεις ολωσδιόλου επιπόλαια, θα στρέψετε την προσοχή σας προς τον εαυτό σας και την πόλη, θα σκεφθείτε και θα εξετάσετε τι είναι εκείνο που έκανε τις δυο αυτές πόλεις, εννοώ τη δική μας και τη Σπάρτη, να ξεκινήσουν τόσο η μία όσο και η άλλη από ασήμαντες δυνάμεις και να πάρουν την αρχηγία των Ελλήνων και, όταν έφτασαν στο αποκορύφωμα της δύναμής τους, να κινδυνέψουν να πέσουν σε κατάσταση υποδούλωσης.

Σκεφθείτε επίσης για ποιους λόγους οι Θεσσαλοί, ενώ κληρονόμησαν μεγάλα πλούτη και έχουν εύφορη και εκτεταμένη γη, κατέληξαν στη φτώχεια, ενώ οι Μεγαρείς, αρχικά με μικρούς και ασήμαντους οικονομικούς πόρους, χωρίς γη, χωρίς λιμάνια και χωρίς μεταλλεύματα αργύρου, αλλά καλλιεργώντας πετρώδη εδάφη έχουν αποκτήσει τις μεγαλύτερες περιουσίες ανάμεσα στους Έλληνες· και για ποιους λόγους ξένοι έχουν συνέχεια υπό την κατοχή τους των Θεσσαλών τις ακροπόλεις παρά τους πάνω από τρεις χιλιάδες ιππείς και τους αναρίθμητους ελαφρά οπλισμένους στρατιώτες που διαθέτουν οι τελευταίοι, ενώ οι Μεγαρείς, με μικρή στρατιωτική δύναμη κυβερνούν τη χώρα τους, όπως θέλουν· επιπλέον, γιατί οι Θεσσαλοί πολεμούν μεταξύ τους, ενώ οι Μεγαρείς κατοικούν σε περιοχή που βρίσκεται μεταξύ Πελοποννησίων, Θηβαίων και Αθηναίων και έχουν διαρκώς ειρήνη.

Αν λοιπόν εξετάσετε προσεκτικά όλα αυτά, θα διαπιστώσετε πως η ασυδοσία και η αλαζονεία είναι αίτια των κακών, ενώ η σωφροσύνη αιτία των αγαθών. Τη σωφροσύνη την επαινείτε, όταν την έχουν ως άτομα οι άνθρωποι, και νομίζετε πως αυτοί που την εφαρμόζουν ζουν μία πολύ ασφαλή ζωή και είναι άριστοι πολίτες, ενώ δεν πιστεύετε πως πρέπει να κάνετε και την κοινωνία μας να συμπεριφέρεται κατά τον ίδιο τρόπο.

Και όμως επιβάλλεται να εξασκούν τις αρετές και ν' αποφεύγουν τις κακίες πολύ περισσότερο τα κράτη παρά οι πολίτες. Γιατί κάποιος ασεβής και παλιάνθρωπος μπορεί να πεθάνει, προτού τιμωρηθεί για τα σφάλματά του, οι πόλεις όμως, επειδή είναι αθάνατες, δέχονται την τιμωρία τόσο από τους ανθρώπους όσο και από τους θεούς.

Έχοντας αυτά κατά νου, πρέπει να μην ακούτε αυτούς που προς το παρόν σας ευχαριστούν, ενώ καθόλου δε φροντίζουν για το μέλλον, ούτε αυτούς που λένε πως αγαπούν το λαό, αλλά καταστρέφουν το κράτος. Όπως είπα παραπάνω, αφότου έγιναν κυρίαρχοι του βήματος τέτοιοι ομιλητές, σε τόση απερισκεψία οδήγησαν την πόλη που έπαθε όσα λίγο πιο πάνω σας εξέθεσα.

Και αυτό προκαλεί τη μεγαλύτερη εντύπωση απ' όλα, ότι δηλαδή διαλέγετε για αρχηγούς του λαού όχι αυτούς που συμφωνούν με κείνους που έκαναντην Αθήνα μεγάλη, αλλά αυτούς που λένε και κάνουν όμοια με εκείνους που την κατέστρεψαν· κι όμως γνωρίζετε πως διαφέρουν οι χρηστοί από τους φαύλους όχι μόνο στο ότι κάνουν μία πόλη ευτυχισμένη, αλλά και στο ότι η δημοκρατία, την εποχή των χρηστών πολιτών, για πολλά χρόνια ούτε κλονίστηκε ούτε άλλαξε· αντίθετα, την εποχή των φαύλων πολιτών μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα δυο φορές καταλύθηκε και όσοι εξορίστηκαν στα χρόνια της τυραννίας και κατά το καθεστώς των τριάκοντα επέστρεψαν στην πατρίδα όχι χάρη στους συκοφάντες, αλλά εξαιτίας εκείνων που μισούσαν τέτοιους ανθρώπους και έχαιραν μεγάλης υπόληψης για την αρετή τους.

Ωστόσο, αν και έχουμε τέτοιες αναμνήσεις, σε ποια δηλαδή κατάσταση βρισκόταν η πόλη μας χάρη στους χρηστούς από το ένα μέρος και εξαιτίας των φαύλων από το άλλο , τόσο χαιρόμαστε με τις φαυλότητες των ρητόρων, ώστε βλέπουμε, εξαιτίας του πολέμου και των αναταραχών που προκλήθηκαν από τέτοιους ανθρώπους, πολλούς πολίτες να έχουν χάσει την πατρική περιουσία , και αυτούς απο φτωχοί να έχουν γίνει πλούσιοι, και όμως δεν αγανακτούμε κι ούτε τους φθονούμε για την ευημερία τους·αντίθετα, ανεχόμαστε η πόλη μας να κατηγορείται ότι εξοντώνει και φορολογεί τους Έλληνες, ενώ αυτοί καρπώνονται τα ποσοστά τους· ανεχόμαστε ο λαός, που αυτοί λένε πως πρέπει να είναι κυρίαρχος, να δυστυχεί χειρότερα και από αυτούς που είναι δούλοι σε ολιγαρχικά καθεστώτα, ενώ αυτοί που δεν είχαν καμιά περιουσία, χάρη στην απερισκεψία τη δική μας, από άσημοι να έχουν γίνει περίβλεπτοι.

Και όμως ο Περικλής, που έγινε αρχηγός του λαού πριν από αυτούς, παρέλαβε ένα κράτος, το οποίο ήταν λιγότερο συνετό σε σχέση με αυτό που ανέλαβε την ηγεμονία, αλλά διοικούνταν ακόμη με τρόπο ανεκτό, και δεν ξεκίνησε την πολιτική του σταδιοδρομία με σκοπό την απόκτηση χρημάτων· αντίθετα, και την οικογενειακή του περιουσία άφησε μικρότερη απ' αυτήν που του κληροδότησε ο πατέρας του και στην ακρόπολη κατέθεσε οκτώ χιλιάδες τάλαντα, χωρίς να υπολογίσουμε τα αφιερώματα.

Ωστόσο οι σημερινοί πολιτικοί τόσο διαφέρουν από εκείνον, που από τη μια έχουν το θράσος να λένε πως, εξαιτίας της φροντίδας που δείχνουν για τα κοινά, δεν μπορούν να προσέχουν τις δικές τους ιδιωτικές υποθέσεις, ενώ από την άλλη φαίνεται πως αυτά που δήθεν αμελούν έχουν σημειώσει τόση πρόοδο, όση ούτε στην προσευχή τους δε θα τολμούσαν πρωτύτερα να ζητήσουν από τους θεούς· αντίθετα ο λαός μας, για τον οποίο ισχυρίζονται πως φροντίζουν, βρίσκεται σε τέτοια κατάσταση, ώστε κανείς από τους πολίτες να μη ζει ούτε ευχάριστα ούτε με ευχέρεια και η πόλη μας μάλιστα να είναι γεμάτη θρήνους.

Κάποιοι δηλαδή αναγκάζονται τη φτώχεια και τη δυστυχία τους να τις διηγούνται με λεπτομέρειες και να θρηνούν μόνοι τους και άλλοι διαμαρτύρονται για τα πολλά διατάγματα, τις αναγκαστικές εισφορές και τα δεινά, που προκύπτουν από το φορολογικό σύστημα και τις ανταλλαγές περιουσιών. Όλα αυτά προξενούν τόσες λύπες, ώστε μεγαλύτερες στεναχώριες έχουν στη ζωή τους όσοι διαθέτουν περιουσία σε σύγκριση με αυτούς που είναι συνέχεια φτωχοί.

Απορώ που δεν μπορείτε να καταλάβετε αμέσως ότι δεν υπάρχει χειρότερο είδος ανθρώπων από τους φαύλους ομιλητές και τους λαϊκιστές πολιτικούς· κοντά στα άλλα κακά που προκαλούν, αυτοί θέλουν προπάντων να σας στερήσουν όσα είναι απαραίτητα για την καθημερινή σας επιβίωση, γιατί έτσι βλέπουν πως όσοι μπορούν με δικά τους μέσα να συντηρούνται, αυτοί είναι με το μέρος της πόλης και ανήκουν σ' αυτούς που δίνουν τις καλύτερες συμβουλές· αντίθετα, όσοι ζουν από τα δικαστήρια, τις πολιτικές συναθροίσεις και τα σχετικά επιδόματα είναι αναγκασμένοι, εξαιτίας της φτώχειας τους, να βρίσκονται κάτω από την εξουσία τους και να τους χρωστούν μεγάλη ευγνωμοσύνη για τις κατηγορίες που διατυπώνονται σε βάρος δημόσιων προσώπων με αφορμή μεγάλα και πρωτάκουστα εγκλήματα, για τις δίκες και για όλες τις άλλες συκοφαντίες που διατυπώνονται εξαιτίας αυτών των πολιτικών.

Μέσα στη φτώχεια λοιπόν, όπου ασκούν τη δύναμή τους, οι λαϊκιστές πολιτικοί θα έβλεπαν να βρίσκονται με μεγάλη ευχαρίστηση όλοι οι πολίτες. Απόδειξη απτή είναι το εξής: δεν αναζητούν να βρουν πώς θα εξασφαλίσουν στους φτωχούς τα μέσα επιβίωσής τους, αλλά πώς θα εξισώσουν με τους φτωχούς όσους θεωρούνται ότι διαθέτουν κάποια περιουσία.

Πώς λοιπόν θα μπορούσαμε να απαλλαγούμε από τις συμφορές τις τωρινές; Έχω αναφέρει τις περισσότερες ιδέες γι' αυτό το θέμα, όχι με κάποια σειρά, αλλά όπως η καθεμία ταίριαζε στην κατάλληλη περίπτωση· θα σας ήταν εύκολο όμως να τα θυμάστε καλύτερα, αν προσπαθούσα να συγκεντρώσω ξανά τα σημαντικότερα σημεία· και να τα επαναλάβω.

Τα μέτρα λοιπόν με τα οποία θα μπορούσαμε να διορθώσουμε και να βελτιώσουμε τις υποθέσεις της πολιτείας είναι τα εξής: πρώτον, αν χρησιμοποιήσουμε για συμβούλους στις κρατικές υποθέσεις ό,τι λογής ανθρώπους θα θέλαμε να είχαμε και στις ιδιωτικές μας υποθέσεις, και αν σταματήσουμε να θεωρούμε φίλους του λαού τους συκοφάντες και οπαδούς της ολιγαρχίας τους καλούς και τίμιους ανθρώπους, έχοντας υπόψη μας ότι από τη φύση του δεν είναι κανείς τίποτε από τα δύο· αντίθετα, όπου ο καθένας τους απολαμβάνει την εκτίμηση των άλλων, την εγκατάσταση ενός τέτοιου πολιτεύματος θέλουν. Αν λοιπόν αντί για τους φαύλους χρησιμοποιείτε και αποδέχεστε τους τίμιους, όπως την παλιά εποχή, θα μπορέσετε να ωφεληθείτε περισσότερο από τους αρχηγούς της λαϊκής παράταξης και τους πολιτικούς.

Δεύτερον, αν θελήσουμε να συμπεριφερόμαστε στους συμμάχους μας όπως και στους φίλους μας, και όχι στα λόγια να τους αφήνουμε αυτόνομους, ενώ στην πραγματικότητα να τους παραδίνουμε στους στρατιωτικούς μας για να τους κάνουν ό,τι θέλουν· και αν δεν τους κυβερνούμε δεσποτικά, αλλά όπως ταιριάζει σε συμμάχους, γιατί μάθαμε το μάθημά μας πολύ καλά, ότι δηλαδή είμαστε ισχυρότεροι από καθεμιά πόλη ξεχωριστά, αλλά κατώτεροι από όλες μαζί· αν προσπαθείτε να συνάπτετε συμμαχίες όχι κάνοντας πολέμους ή πολιορκίες, αλλά προσφέροντας ευεργεσίες· άλλωστε, οι φιλίες πρέπει να δημιουργούνται από τέτοιες πράξεις, ενώ οι έχθρες απ' όσα τυχαίνει να κάνουμε τώρα.

Τρίτον, αν δε θεωρείτε τίποτα σπουδαιότερο από την εκτίμηση των Ελλήνων, εξαιρώντας βέβαια την ευσέβεια προς τους θεούς, γιατί σε όσους τους συμπεριφέρονται έτσι, οι Έλληνες δίνουν από μόνοι τους και την εξουσία και την ηγεμονία.

Μτφρ. Δ. Αντωνίου. 2003. Ισοκράτη Περί Ειρήνης. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια (γραμματικά, συντακτικά, ερμηνευτικά, πραγματικά, αισθητικά). Αθήνα: Γρηγόρης.

Αν λοιπόν πεισθείτε σε μένα, αφού σταματήσετε να σκέφτεστε τελείως επιπόλαια, θα προσέξετε τον εαυτό σας και την πόλη και θα ερευνήσετε και θα σκεφτείτε τι ήταν εκείνο που έκανε τις δύο αυτές πόλεις, εννοώ τη δική μας και των Λακεδαιμονίων, ενώ και η μία και άλλη χωριστά ξεκίνησαν από μικρή δύναμη, να γίνουν η πρώτη δύναμη της Ελλάδας, και όταν απόχτησαν ανυπέρβλητη δύναμη να κινδυνεύσουν να εξανδραποδιστούν και για ποιαν αιτία οι Θεσσαλοί, ενώ κληρονόμησαν μέγιστο πλούτο και έχουν χώρα πολύ μεγάλη και ευφορώτατη, κατάντησαν φτωχοί, ενώ οι Μεγαρείς, μολονότι στην αρχή είχαν περιουσία μικρή και ασήμαντη και δεν είχαν γη ούτε λιμάνια ούτε μεταλλεία αργύρου, αλλά καλλιεργούσαν πετρώδη εδάφη, έχουν τώρα τις μεγαλύτερες περιουσίες από όλους τους Έλληνες· και των Θεσσαλών τις ακροπόλεις κατέχουν συνεπώς ξένοι, ενώ έχουν περισσότερους από τρεις χιλιάδες ιππείς και αναρίθμητους πελταστές, κι οι Μεγαρείς, ενώ έχουν μικρή δύναμη, διοικούν την πόλη τους όπως θέλουν και επιπλέον οι Θεσσαλοί διεξάγουν εμφύλιους πολέμους, ενώ οι Μεγαρείς, αν και βρίσκονται ανάμεσα στους Πελοποννησίους, τους Θηβαίους και τη δική μας πόλη, έχουν διαρκή ειρήνη. Αν λοιπόν εξετάσετε προσεκτικά αυτά και τα όμοια μόνοι σας, θα διαπιστώσετε πως η αιτία των κακών είναι η υπερηφάνεια και η αυθάδεια, και των αγαθών η σωφροσύνη.

Αυτήν όμως για τους ιδιώτες την επαινείτε και νομίζετε πως όσοι την έχουν ζουν με μεγάλη ασφάλεια και είναι άριστοι πολίτες, ενώ για την πολιτική εξουσία νομίζετε ότι δεν πρέπει να την ασκείτε με σωφροσύνη. Και όμως επιβάλλεται να ασκούν την αρετή και να αποφεύγουν την κακία πιο πολύ οι πόλεις παρά οι ιδιώτες. Γιατί ένας άνθρωπος ασεβής και κακός πιθανόν να προφτάσει να πεθάνει, προτού τιμωρηθεί για τα σφάλματά του, οι πόλεις όμως, επειδή είναι αθάνατες, υφίστανται τις τιμωρίες και των ανθρώπων και των θεών.

Αυτά λοιπόν έχοντας υπόψη σας πρέπει να μην προσέχετε σε κείνους που στο παρόν σας προξενούν ευχαρίστηση, δεν φροντίζουν όμως καθόλου για το μέλλον, κι ούτε να δίνετε προσοχή σε κείνους που λένε πως αγαπούν τον λαό, βλάπτουν όμως όλη την πόλη· όπως ανέφερα και πριν, όταν παρέλαβαν αυτοί την εξουσία του βήματος, έφεραν την πόλη σε τόσην αφροσύνη, ώστε να πάθει αυτή όσα πριν από λίγο σας ανέφερα.

Εκείνο όμως για το οποίο μπορεί κανείς να απορήσει πιο πολύ από όλα είναι τούτο, ότι δηλαδή διαλέγετε αρχηγούς του λαού όχι όσους συμφωνούν με τους άνδρες που έκαναν μεγάλη την πόλη αλλά όσους λένε και κάνουν τα ίδια με κείνους που την κατέστρεψαν, και μάλιστα ενώ γνωρίζετε ότι οι χρηστοί διαφέρουν από τους φαύλους όχι μόνο στο ότι καθιστούν την πόλη ευτυχισμένη, αλλά στο ότι η δημοκρατία στην εποχή τους για πολλά χρόνια ούτε κλονίστηκε ούτε άλλαξε, ενώ την εποχή των φαύλων μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα δυο φορές καταλύθηκε και όσοι εξορίστηκαν από τους τυράννους και τους τριάκοντα επανήλθαν στην πατρίδα όχι εξαιτίας των συκοφαντών αλλά εξ αιτίας εκείνων που μισούν τους συκοφάντες και έχουν πολύ μεγάλη υπόληψη για την ακεραιότητά τους.

Και όμως, ενώ έχουμε τέτοιες αναμνήσεις σε ποια κατάσταση βρισκόταν η πόλη κάτω από τους καλούς και από τους κακούς αρχηγούς, τόσο πολύ ευχαριστιόμαστε με τις φαυλότητες των ρητόρων, ώστε ενώ βλέπουμε ότι από τον πόλεμο και τις ταραχές που αυτοί έχουν προκαλέσει, από τους άλλους πολίτες πολλοί έχουν χάσει την πατρική τους περιουσία, ενώ αυτοί από φτωχοί έχουν γίνει πλούσιοι, δεν αγανακτούμε κι ούτε μνησικακούμε για την ευτυχία τους, αλλά υπομένουμε η πόλη να κατηγορείται πως λυμαίνεται και φορολογεί τους Έλληνες, κι αυτοί να καρπώνονται τα χρέη και ο λαός για τον οποίο αυτοί λένε πως πρέπει να άρχει των άλλων Ελλήνων να βρίσκεται σε δυστυχία μεγαλύτερη από κείνους που είναι δούλοι των ολιγαρχιών, ενώ εκείνοι που δεν είχαν καμιά περιουσία εξαιτίας της δικής μας ανοησίας από φτωχοί και άσημοι που ήταν να έχουν γίνει ευτυχέστεροι. Και όμως ο Περικλής που πριν από αυτούς υπήρξε αρχηγός του δήμου, ενώ παρέλαβε την πόλη με φρόνημα κατώτερο από ό,τι είχε πριν αναλάβει την ηγεμονία, διοικείτο όμως ακόμη κατά τρόπο ανεκτό, δεν ενήργησε για την απόχτηση ατομικής περιουσίας, αλλά και την περιουσία του άφησε μικρότερη από όσην παρέλαβε από τον πατέρα του και στην ακρόπολη κατέθεσε οχτώ χιλιάδες τάλαντα, χωριστά όσα ξόδεψε για την ίδρυση ιερών. Αντίθετα, αυτοί τόσο πολύ διαφέρουν από εκείνον, ώστε από τη μια έχουν το θράσος να λένε πως εξαιτίας της φροντίδας τους για τα κοινά δεν μπορούν να προσέχουν τα ατομικά τους συμφέροντα, από την άλλη όμως φαίνεται πως η περιουσία τους που «παραμελείται» έχει σημειώσει τέτοια πρόοδο, όσην ούτε στην προσευχή τους προηγουμένως δεν έκριναν ορθό να ζητήσουν από τους θεούς· ενώ ο λαός, για τον οποίο ισχυρίζονται πως ενδιαφέρονται, βρίσκεται σε τέτοια κατάσταση, ώστε κανείς από τους πολίτες να μην ζει ούτε ευχάριστα ούτε με ευχέρεια και η πόλη να είναι γεμάτη οδυρμούς. Γιατί άλλοι αναγκάζονται τις στερήσεις και τη φτώχεια τους να διηγούνται και να θρηνούν μόνοι τους και άλλοι αναγκάζονται να υπομένουν το πλήθος των διαταγών και των λειτουργιών και τα δεινά των συμμοριών (των τάξεων) και των αντιδόσεων· όλα αυτά προκαλούν τόση λύπη, ώστε να ζουν με μεγαλύτερη στενοχώρια όσοι έχουν περιουσία από κείνους που είναι συνεχώς φτωχοί.

Παραξενεύομαι, στ' αλήθεια, που δεν μπορείτε να καταλάβετε πως δεν υπάρχει τάξη πιο εχθρική για το λαό από τους φαύλους ρήτορες και τους δημαγωγούς· γιατί εκτός από τα άλλα κακά αυτοί προπάντων επιθυμούν να στερείστε και κείνα ακόμα που σας είναι απαραίτητα καθημερινά, γιατί βλέπουν πως όσοι μπορούν να συντηρούνται εξ ιδίων ανήκουν στην πόλη και δίνουν τις καλύτερες συμβουλές, ενώ όσοι ζουν από τα δικαστήρια και τις συνελεύσεις και τα σχετικά επιδόματα είναι αναγκασμένοι να βρίσκονται υπό την εξουσία τους εξαιτίας της φτώχειας τους και τους ευγνωμονούν για τις καταγγελίες και τις μηνύσεις και τις άλλες συκοφαντίες που εξαιτίας τους γίνονται. Έτσι με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση θα έβλεπαν όλους τους πολίτες να είναι βυθισμένοι μέσα στη φτώχεια, μέσα στην οποία αυτοί αποχτούν δύναμη. Και τρανότερη απόδειξη αυτού είναι το εξής: δεν εξετάζουν δηλαδή πώς θα εξασφαλίσουν στους φτωχούς τα μέσα συντηρήσεώς τους αλλά πώς θα εξισώσουν με τους φτωχούς όσους θεωρούνται πως έχουν περιουσία.

Πώς λοιπόν μπορούμε να απαλλαγούμε από τα τωρινά κακά; Τα περισσότερα σχετικά μέτρα τα έχω αναφέρει όχι με τη σειρά, αλλά καθώς το καθένα ερχόταν στην κατάλληλη περίπτωση· μπορείτε όμως να τα κρατάτε καλύτερα στη μνήμη σας, αν συγκεντρώσω τα σπουδαιότερα και προσπαθήσω να τα ξαναφέρω στη μνήμη σας.

Από τα μέτρα με τα οποία μπορούμε να επανορθώσουμε την κατάσταση της πόλης και να τη βελτιώσουμε είναι πρώτο, αν χρησιμοποιούμε συμβούλους για τις δημόσιες υποθέσεις τέτοιους που θα θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε και για τις ιδιωτικές μας υποθέσεις και αν σταματήσουμε να θεωρούμε τους συκοφάντες φίλους του λαού και τους τίμιους ανθρώπους ολιγαρχικούς, έχοντας υπόψη μας πως εκ φύσεως κανένας από αυτούς δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο, αλλά καθένας θέλει να υπάρχει εκείνο το πολίτευμα, στο οποίο αυτός εκτιμάται. Δεύτερο, αν θελήσουμε να μεταχειριζόμαστε τους συμμάχους μας όπως και τους φίλους μας και δεν τους αφήσουμε αυτόνομους στους τύπους μόνο, ενώ στην πράξη τους παραδίνουμε στους στρατηγούς για να τους κάνουν ό,τι θέλουν και αν δεν ασκούμε εξουσία σ' αυτούς κατά τρόπο τυραννικό αλλά συμμαχικό, βάζοντας καλά μέσα στο μυαλό μας εκείνο, ότι δηλ. από κάθε πόλη χωριστά είμαστε ισχυρότεροι, από όλες όμως μαζί ασθενέστεροι. Τρίτο, αν δεν θεωρείτε τίποτε σπουδαιότερο, ύστερα βέβαια από την ευσέβεια προς τους θεούς, από το να σας εκτιμούν οι Έλληνες· γιατί σε όσους έχουν αυτά τα αισθήματα εκούσια οι άνθρωποι παραδίνουν και την εξουσία και την ηγεμονία.