Μτφρ. Ε. Πανέτσος. 1959. Ισοκράτης. Λόγοι. IV, Αρχίδαμος, Παναθηναϊκός, Τραπεζικός. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Αθήνα: Ζαχαρόπουλος.
[26] Την παιδεία λοιπόν που μας εκληροδότησαν οι πρόγονοί μας τόσο πολύ απέχω να την περιφρονώ, ώστε εγκρίνω κι' αυτήν που εισήχθη στη δική μας εποχή και εννοώ τη γεωμετρία και την αστρονομία και αυτούς που ονομάζουν εριστικούς διαλόγους, που μ' αυτούς οι μεν νεώτεροι ευχαριστούνται περισσότερο απ' ό,τι πρέπει, από τους πρεσβυτέρους όμως δεν υπάρχει ούτε ένας που να μη τους βρίσκη ανυπόφορους.
[27] Εγώ όμως σ' εκείνους που θέλουν να καταγίνουν μ' αυτά, τους συνιστώ να καταβάλλουν προσπάθειες και πάντα να προσέχουν και προσθέτω, ότι, αν καμμιά άλλη ωφέλεια δεν φέρουν τα μαθήματα αυτά, ασφαλώς αποτρέπουν τουλάχιστον τους νεωτέρους από πολλές άλλες παρεκτροπές. Πράγματι στους ανθρώπους αυτής της ηλικίας έχω την ιδέα, ότι δεν μπορούν να βρεθούν μελέτες ωφελιμώτερες απ' αυτές ούτε να τους ταιριάζουν περισσότερο· [28] εις τους πρεσβυτέρους όμως και εκείνους που έγιναν πλέον άνδρες επιμένω, ότι οι σπουδές αυτές δεν ταιριάζουν. Βλέπω δηλαδή μερικούς απ' αυτούς που έχουν τελειοποιηθή εις τους κλάδους αυτούς τόσο ώστε να τους διδάσκουν και στους άλλους, ότι ούτε χρησιμοποιούν την ειδικότητα που έχουν, όταν πρέπει, και συγχρόνως στα άλλα ζητήματα της ζωής ότι είναι περισσότερο ανόητοι από τους μαθητάς των, για να μην ειπώ από τους δούλους των. [29] Την ίδια γνώμη έχω και γι' αυτούς που είναι εις θέσιν να μιλούν από το βήμα και που είναι μοναδικοί να συντάσσουν λόγους και γενικά για όλους όσοι διακρίνονται στις επιστήμες και τις τέχνες και τις άλλες φυσικές ικανότητες. Ξέρω δηλαδή, ότι κι' απ' αυτούς οι περισσότεροι ούτε και τα ιδιωτικά τους ζητήματα τα έχουν χειρισθή καλά, ούτε στις ιδιωτικές συναναστροφές είναι ανεκτοί, και ταυτοχρόνως αδιαφορούν για το τι ιδέαν έχουν γι' αυτούς οι συμπολίτες τους και έχουν ένα σωρό άλλα ελαττώματα· ώστε ούτε κι' αυτοί νομίζω, ότι έχουν τη συνήθεια περί της οποίας ομιλώ.
[30] Ποιους λοιπόν ονομάζω μορφωμένους, αφού δεν επιδοκιμάζω τις τέχνες και τις επιστήμες και τις φυσικές ικανότητες; Πρώτα πρώτα αυτούς που χειρίζονται καλά τα ζητήματα που τους παρουσιάζονται κάθε μέρα και έχουν τη νοημοσύνη να επωφελούνται των περιστάσεων και να είναι ικανοί να πετυχαίνουν τις περισσότερες φορές εκείνο που συμφέρει· [31] έπειτα εκείνους που είναι αξιοπρεπείς και δίκαιοι προς αυτούς που τους συναναστρέφονται συχνά και που ανέχονται ήρεμοι τους δυσάρεστους και οχληρούς τύπους, ενώ οι ίδιοι φέρονται προς τους φίλους των με τη μεγαλύτερη καλωσύνη και ηπιότητα. Επί πλέον εκείνους που είναι πάντοτε εγκρατείς εις τας ηδονάς, και δεν τους κατασυντρίβουν οι συμφορές, παρά τηρούν ανδρική στάση και αντάξια της φύσεως της ανθρωπίνης· [32] τέταρτον, το και σπουδαιότερο, αυτούς που δεν τους διαφθείρει της τύχης η εύνοια, που μήτε γίνονται άλλοι άνθρωποι μήτε γίνονται υπερήφανοι, αλλά παραμένουν άνθρωποι λογικοί και που δεν χαίρουν για τα αγαθά που τους έδωσε η τύχη περισσότερο παρά για τα αγαθά που απέκτησαν εξ αρχής με το φυσικό τους χαρακτήρα και την ορθοφροσύνη τους. Εκείνοι όμως που εύκολα προσαρμόζουν τον εσωτερικό τους άνθρωπο προς όλα αυτά γενικώς, αυτοί επιμένω, ότι είναι και συνετοί και τέλειοι άνδρες και ότι κατέχουν όλες τις αρετές.
[33] Περί των μορφωμένων λοιπόν ανθρώπων αυτή είναι η γνώμη μου.
Όσο για τα ποιήματα του Ομήρου και του Ησιόδου και των άλλων ποιητών θέλω μεν να μιλήσω, διότι φαντάζομαι, ότι μπορώ να αποστομώσω αυτούς που απαγγέλλουν τα έργα εκείνων εις το Λύκειον και λένε ανοησίες γι' αυτά, αλλά νοιώθω τον εαυτό μου να παρασύρεται έξω από τη συμμετρία που ανήκει οργανικά εις τα προοίμια. [34] Χαρακτηριστικό δε του συνετού ανθρώπου είναι όχι ν' αγαπά την ευχέρεια του λόγου, εάν κανένας είναι εις θέσιν να ειπή περισσότερα από τους άλλους για τα ίδια ζητήματα, αλλά να διαλέγη την κατάλληλη στιγμή για ζητήματα περί των οποίων ομιλεί. Κι' αυτό ακριβώς έχω καθήκον να κάνω. Περί των ποιητών λοιπόν θα τα ξαναπούμε, εκτός αν προλάβουν τα γεράματα και με γονατίσουν, ή αν δεν έχω να ειπώ τίποτε για ζητήματα σπουδαιότερα απ' αυτά.
Μτφρ. Κ.Θ. Αραπόπουλος. 1957. Ισοκράτους Παναθηναϊκός. Αρχαίον κείμενον, εισαγωγή, μετάφρασις, σημειώσεις. Αθήνα: Πάπυρος.
Το μεν λοιπόν σύστημα αγωγής, το οποίον μας άφησαν οι πρόγονοί μας πολύ απέχω από του να το καταφρονώ, ώστε επαινώ και το καθιερωθέν σύστημα επί των ημερών μας, εννοώ δε το σύστημα, το οποίον επιτρέπει την μελέτην της γεωμετρίας και της αστρολογίας και των λόγων των καλουμένων εριστικών, με τους οποίους οι μεν νεώτεροι ευχαριστούνται περισσότερον από ό,τι πρέπει και τους οποίους κανείς από τους πρεσβυτέρους δεν ήθελε θεωρήσει ανεκτούς.
Αλλ' όμως εγώ προτρέπω εκείνους, οι οποίοι αισθάνονται ευχαρίστησιν με τας μελέτας ταύτας, να αφιερώνουν εις αυτάς τους κόπους και τας πνευματικάς των ικανότητας, διότι αι τοιούτου είδους γνώσεις, και αν δεν έχουν κανέν άλλο αποτέλεσμα, πάντως όμως αποτρέπουν τους νεωτέρους από πολλά άλλα αμαρτήματα. Διά τους νεωτέρους μεν λοιπόν νομίζω ότι ουδέποτε ήθελον ευρευθή ασχολίαι ωφελιμώτεραι και μάλλον αρμόζουσαι εις αυτούς· εις τους πρεσβυτέρους όμως και εκείνους οι οποίοι έφθασαν εις την ανδρικήν ηλικίαν λέγω ότι αι ασκήσεις αύται δεν αρμόζουν πλέον. Βλέπω πράγματι μερικούς από εκείνους, οι οποίοι ενεβάθυναν εις τας γνώσεις ταύτας τόσον, ώστε να δύνανται να τας διδάσκουν και εις τους άλλους, να μη δύνανται να μεταχειρισθούν εις την κατάλληλον περίστασιν τας γνώσεις, τας οποίας απέκτησαν, και να δεικνύουν εις τας υποθέσεις της ζωής ολιγωτέραν σωφροσύνην από τους μαθητάς των, διότι διστάζω να είπω από τους δούλους των. Την αυτήν δε γνώμην έχω και περί εκείνων, οι οποίοι δύναται να ομιλούν ενώπιον του λαού και γίνονται ένδοξοι από τους λόγους, τους οποίους γράφουν, και εν γένει περί εκείνων, οι οποίοι διακρίνονται διά της ανωτερότητός των εις τας επιστήμας, τας τέχνας, και διά της αναπτύξεως μιας ικανότητός των. Διότι γνωρίζω ότι και εκ τούτων πολλοί ούτε τας ιδιωτικάς των υποθέσεις καλώς διεχειρίσθησαν, ούτε εις τας ιδιωτικάς συναναστροφάς είναι ανεκτοί, ότι δεν δίδουν καμμίαν σημασίαν εις τας κρίσεις των συμπολιτών των και ότι είναι γεμάτοι από πλήθος ελαττωμάτων· ώστε νομίζω ότι ουδέ ούτοι μετέχουν της επιστήμης (μαθήσεως) περί της οποίας ομιλώ τώρα.
Ποίους λοιπόν καλώ πεπαιδευμένους, αφού αποδοκιμάζω τας επιστήμας, τας τέχνας και τας ιδιαιτέρας εκάστου ικανότητας (τάλαντα); Πρώτον εκείνους, οι οποίοι ενεργούν με σωφροσύνην εις τας υποθέσεις που παρουσιάζονται κάθε ημέραν και οι οποίοι εκφέρουν διά τα γεγονότα κρίσιν φωτεινήν και δυναμένην να επιτύχη ως επί το πολύ το συμφέρον· έπειτα θεωρώ αληθώς πεπαιδευμένους εκείνους, οι οποίοι συναναστρέφονται δικαίως και πρεπόντως τους εκάστοτε φίλους των και οι οποίοι υποφέρουν με υπομονήν και γλυκύτητα το ενοχλητικόν ύφος των άλλων και την τραχύτητά των, παρέχουν δε τους εαυτούς των εις τους συναναστρεφομένους αυτούς όσον το δυνατόν επιεικείς και ευκόλους εις τας συνηθείας της ζωής· προσέτι δε εκείνους, οι οποίοι είναι κύριοι των ηδονών και δεν καταβάλλονται υπό των συμφορών, αλλά γνωρίζουν να τας αντικρύζουν ανδρικά και κατά τρόπον άξιον προς την φύσιν, της οποίας μετέχομεν· τέταρτον, όπερ και σπουδαιότατον, εκείνους, οι οποίοι δεν διαφθείρονται από τας ευτυχίας, οι οποίοι δεν απομακρύνονται του χαρακτήρος των, ούτε γίνονται υπερήφανοι, αλλ' εκείνους οι οποίοι γνωρίζοντες να συγκρατούνται εις τα όρια του μέτρου, δεν αποδίδουν μεγαλυτέραν αξίαν εις την εύνοιαν της τύχης παρά εις τας ωφελείας, αι οποίαι προέρχονται εκ της φύσεως ή της ιδίας των φρονήσεως. Όσον αφορά δε εκείνους, εις τους οποίους αι ικανότητες της ψυχής ευρίσκονται εις ευτυχή αρμονίαν, όχι μόνον προς μίαν μόνην των ικανοτήτων τούτων, αλλά προς όλας, τούτους καλώ αληθώς σοφούς, τελείους ανθρώπους και προικισμένους με όλας τας αρετάς. Αυτή λοιπόν είναι η γνώμη μου όσον αφορά τους αληθώς μορφωμένους ανθρώπους.
Όσον αφορά δε τα ποιήματα του Ομήρου και του Ησιόδου και των άλλων ποιητών, επιθυμώ μεν να είπω την γνώμην μου περί αυτών ―διότι νομίζω ότι θα ηνάγκαζον εκείνους, οι οποίοι εις το Λύκειον απαγγέλουν ως ραψωδοί αποσπάσματα εκ των ποιημάτων των ποιητών τούτων και ανοηταίνουν σχολιάζοντες αυτά, να σιωπήσουν― αλλά νομίζω ότι εξέρχομαι από τα καθωρισμένα όρια δι' έν προοίμιον. Είναι λοιπόν έργον ανδρός σώφρονος να μη παρασύρεται από την ευκολίαν του να λέγη περισσότερα από τους άλλους επί του ιδίου θέματος, αλλά να περιμένη την ευνοϊκήν περίστασιν διά να ομιλήση περί των πραγμάτων, περί των οποίων είναι πάντοτε κατάλληλος η περίστασις να ομιλήση, πράγμα το οποίον, πρέπει και εγώ να κάμω. Περί μεν λοιπόν των ποιητών θα ομιλήσωμεν πάλιν, αν το γήρας δεν θέση παράκαιρα τέρμα εις την ζωήν μου ή εάν δεν έχω να ομιλώ περί σπουδαιοτέρων ζητημάτων.