2. Παραδείγματα της λεξικολογικής μελέτης

Όπως είπαμε, το αντικείμενο μελέτης της λεξικολογίας είναι οι λέξεις και το λεξικό απόθεμα μιας γλώσσας, ως το σύνολο των λέξεων που αυτή διαθέτει.
Ας γίνουμε για λίγο «λεξικολόγοι», εξετάζοντας τη λέξη γάτα από τη σκοπιά των επιμέρους οπτικών που μας προσφέρει η λεξικολογία:

Ø  Στο σημασιολογικό επίπεδο εξετάζουμε τη λέξη με βάση την κυριολεκτική της και μεταφορική της σημασία αλλά και όλους τους πιθανούς συνειρμούς που έρχονται στο μυαλό μας όταν την ακούμε: εξημερωμένο ζώο, μικρόσωμο αιλουροειδές, μοναχικό, ευέλικτο σώμα, μαλακό τρίχωμα, νυχτερινή όραση κ.ά.

Ø  Στο μορφολογικό επίπεδο μελετάμε τα συστατικά από τα οποία αποτελείται η λέξη (θέμα + κατάληξη), δηλαδή τα μορφήματα. Στη λέξη αυτή πέρα από το μόρφημα του θέματος γατ- που φέρει τη σημασία του ζώου, του οικόσιτου αιλουροειδούς, βλέπουμε και το μόρφημα που έχει τα χαρακτηριστικά του θηλυκού γένους, ενικού αριθμού και ονομαστικής/αιτιατικής/κλητικής πτώσης. Όποτε  θέλουμε να αναφερθούμε (χαϊδευτικά) στη «μικρή γάτα», προσθέτουμε ένα σμικρυντικό/ υποκοριστικό επίθημα όπως το -ούλα: γατούλα.

Ø  Στο συντακτικό επίπεδο μας ενδιαφέρει ο τρόπος που μπορεί η λέξη αυτή να συνδυαστεί με άλλες λέξεις για να φτιάξουμε μια ορθά σχηματισμένη φράση ή μια πρόταση, π.χ. Η γάτα της Μαρίας είναι πολύ άγρια. και όχι *η είναι πολύ της Μαρίας γάτα άγρια.  

Ø  Στο φωνητικό--φωνολογικό επίπεδο μελετάμε ζητήματα όπως η προφορά της λέξης, η σχέση της προφοράς με την ορθογραφία της και η θέση του τόνου. Στη λέξη γάτα το αρχικό σύμφωνο <γ> προφέρεται με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι στη λέξη γεμίζω επειδή μετά από αυτό ακολοθεί <ε> και όχι <α>, το οποίο επηρεάζει την προφορά του αρχικού συμφώνου.

Ø  Στο ετυμολογικό επίπεδο εξετάζουμε την ιστορική προέλευση της λέξης, αν δηλαδή η λέξη προέρχεται από κάποια ξένη λέξη ή από κάποια παλαιότερη μορφή της δικής μας γλώσσας. Έτσι, για τη λέξη γάτα έχουμε τις εξής ετυμολογικές πληροφορίες: από την ελληνική μεσαιωνική λέξη κάττα που προέρχεται από τη λατινική λέξη catta.

Ø  Στο επίπεδο της γλωσσικής ποικιλίας ενδιαφερόμαστε για τις διαφορετικές χρήσεις της γλώσσας από του ομιλητές, ανάλογα με το περιβάλλον και τις συνθήκες της ομιλίας, αλλά και τους συνομιλητές. Έτσι, ένας νέος θα χρησιμοποιήσει τη φράση Είσαι γάτα με πέταλα ή την έκφραση μεγάλο γατόνι για να τονίσει προς τους συνομήλικους φίλους του πόσο ευφυής/ έξυπνος είναι κάποιος, ενώ στην περίπτωση που συνομιλεί με κάποιον μεγαλύτερης ηλικίας ή σε ένα επίσημο περιβάλλον, όπως το σχολείο, θα χρησιμοποιήσει μάλλοντη ﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽γικιλι να μελετήσει τις πιο τυπικές εκφράσεις, π.χ. πολύ έξυπνος / πολύ ευφυής.