3. Περισσότερα για τη δομή και λειτουργία της παραγράφου

Για να περιγράψουμε συστηματικά

τη δομή και τη λειτουργία της παραγράφου στο κείμενο, πρέπει να συνεκτιμήσουμε τη διαδικασία παραγωγής της, δηλαδή την οπτική του συγγραφέα, και τη διαδικασία πρόσληψής της, δηλαδή την οπτική του αναγνώστη.

  Γι’ αυτό, η παράγραφος μπορεί να αντιμετωπισθεί αντίστοιχα ως κειμενική μονάδα/ενότητα και ως μονάδα/ενότητα αναγνωστικής επεξεργασίας.
 
 

3.1 Η παράγραφος ως κειμενική μονάδα  

Η παράγραφος είναι μονάδα του κειμένου με τα εξής τέσσερα χαρακτηριστικά, που παραπέμπουν σε αντίστοιχα χαρακτηριστικά της πρότασης:
 
α. Κλειστότητα

Υπάρχει μια πρόταση που ανοίγει και μια πρόταση που κλείνει την παράγραφο

 . Οι πρώτη μπορεί να περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, επιρρήματα/επιρρηματικά τόπου και χρόνου ή αλλαγή ονομάτων (προσώπων ή συλλογικών οντοτήτων), που δείχνει την είσοδο στο κείμενο νέων δρώντων προσώπων. Αυτά κυρίως σε αφηγηματικές παραγράφους. Μπορεί, επίσης, να περιλαμβάνει αναφορικά (κυρίως αναφορικές αντωνυμίες και επιρρήματα), που παραπέμπουν στο θέμα προηγούμενης παραγράφου, και λογικούς συνδέσμους (γι’ αυτό, συνεπώς, λοιπόν κ.ά.), όταν η παράγραφος είναι αποδεικτική. Η καταληκτική πρόταση περιλαμβάνει λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν συμπέρασμα ή ανακεφαλαίωση. Ακόμη, μπορεί να εισάγει ένα νέο θέμα που θα αναπτυχθεί στην επόμενη παράγραφο, ενώ σε αφηγηματικές παραγράφους συχνά περιγράφει μια αλλαγή κατάστασης ενός ήρωα ή των χωροχρονικών συνθηκών. 
 
β. Θεματική ενότητα

Η παράγραφος συγκροτείται γύρω από ένα βασικό θέμα

  (πρόσωπο, πράξη, κατάσταση, έννοια κ.ά.), το οποίο συνήθως εισάγεται στην αρχή της παραγράφου. 
 
γ. Ιεραρχική οργάνωση

Το θέμα της παραγράφου θεωρείται ότι καταλαμβάνει την κορυφή μιας ιεραρχίας ενώ οι υπόλοιπες προτάσεις καταλαμβάνουν χαμηλότερες θέσεις

 .
 
δ. Επαναληπτικότητα (ή αναδρομικότητα)
Συμβαίνει συχνά σε μια παράγραφο, μετά την εισαγωγική της πρόταση,

να επανέρχεται ο συγγραφέας στο θέμα της προηγούμενης παραγράφου

 και να δίνει επιπλέον πληροφορίες, πριν προχωρήσει στην ανάπτυξη του νέου θέματος. Αυτό μπορεί να συμβεί αρκετές φορές μέσα στη διαδρομή ενός κειμένου.

3.2 Η παράγραφος ως μονάδα αναγνωστικής επεξεργασίας

Η παράγραφος είναι και αντικείμενο νοηματικής επεξεργασίας από μέρους του αναγνώστη. Η διαδικασία αυτή έχει δύο όψεις: η μία είναι προσανατολισμένη στον αναγνώστη και έχει να κάνει με το πληροφοριακό αποθεματικό και τις νοητικές δυνατότητές του να αποκωδικοποιήσει το «μήνυμα» της παραγράφου· η άλλη είναι προσανατολισμένη στον συγγραφέα και συνδέεται με την προεργασία και την επιτέλεση της συγγραφικής πράξης, τα οποία αφήνουν αναγνωρίσιμα ίχνη στην κωδικοποίηση της παραγράφου-«μηνύματος».

Η οπτική του αναγνώστη δεν συμπίπτει πάντοτε με την οπτική του συγγραφέα, με αποτέλεσμα ο πρώτος να μην μπορεί να ταυτίσει τυπογραφικές και θεματικές παραγράφους

 . Η αναγνωστική αμηχανία και η μη αναγνώριση των ορίων και της εσωτερικής οργάνωσης της παραγράφου βαρύνουν τον συγγραφέα, στην περίπτωση που αυτός δεν χειρίζεται με αποτελεσματικό τρόπο παράγοντες όπως:
  • η οργάνωση του θέματος της παραγράφου (οπότε ο αναγνώστης δυσκολεύεται να αντιληφθεί, για παράδειγμα, τα στάδια μιας περιγραφόμενης διαδικασίας),
  • η φύση, η έκταση και η οργάνωση των πληροφοριών που συνδέονται με το πεδίο στο οποίο ανήκει το θέμα της παραγράφου (οπότε ενδεχομένως υποτιμάται το πληροφοριακό έλλειμμα του αναγνώστη, για παράδειγμα, στην κατανόηση τεχνικών όρων-κλειδιών ή απαιτητικών λεπτομερειών),
 

Η παράγραφος, λοιπόν, πρέπει να ορισθεί στο σημείο όπου συναντιέται η οπτική του συγγραφέα με την οπτική του αναγνώστη

 . Σε αντιδιαστολή προς την πρόταση και το κείμενο, η παράγραφος μπορεί να θεωρηθεί μονάδα του κειμένου, εάν και μόνο εάν αναγνωριστεί και ερμηνευθεί ως τέτοια. Σε διαφορετική περίπτωση παραμένει μια τυπογραφική υποδιαίρεση του κειμένου. Η παράγραφος (και η παραγραφοποίηση) δεν δείχνουν στον αναγνώστη προϋπάρχοντα οργανωτικά σχήματα· δημιουργούν ευέλικτα οργανωτικά σχήματα που προσδιορίζονται από τις ανάγκες της θεματικής ανάπτυξης του κειμένου και τον ερμηνευτικό τους συμμερισμό.