2. Η διμορφία στις γλώσσες του κόσμου – χαρακτηριστικά

Κλασικές περιπτώσεις κοινωνικής διγλωσσίας έχουμε στον αραβικό κόσμο (μεταξύ των κλασικών αραβικών και των επιμέρους τοπικών ποικιλιών), στη γερμανόφωνη Ελβετία (μεταξύ των πρότυπων γερμανικών και της ελβετογερμανικής διαλέκτου) και την Αϊτή (μεταξύ των πρότυπων γαλλικών και της ντόπιας κρεολής γλώσσας). Ανάλογη περίπτωση υπήρξε και στην Ελλάδα, μεταξύ καθαρεύουσας (Υ) και δημοτικής (Χ), τυπικά έως τα 1976 (οπότε και καθιερώθηκε η (δημοτική) κοινή νεοελληνική ως επίσημη γλώσσα), παρότι τα απομεινάρια της διγλωσσικής κληρονομιάς είναι πολύ εμφανή ακόμη και σήμερα (π.χ. παντοπωλείο/μπακάλικο, οικία/σπίτι, λιμένας/λιμάνι, τηλεόρασης/τηλεοράσεως κλπ.). Επίσης, κοινωνική διγλωσσία υπήρξε και στην Τουρκία επί μεταξύ οθωμανικών (Υ) και τουρκικών (Χ) (έως και τη γλωσσική μεταρρύθμιση του Κεμάλ Ατατούρκ στα 1932), αλλά και στο λατινόφωνο κόσμο την εποχή που τα λατινικά ήταν ακόμη σε επαφή με τις εθνικές γλώσσες που προέκυψαν ιστορικά από αυτά (ιταλικά, γαλλικά κλπ.).

Οι διαφορές της Υ και της Χ σε περιπτώσεις κοινωνικής διγλωσσίας εντοπίζονται σε όλα τα επίπεδα ανάλυσης της γλώσσας, πράγμα που δείχνει ότι πρόκειται για διαφορετικά συστήματα

. Έτσι άλλωστε τα αντιλαμβάνονται και οι χρήστες τους, εφόσον σε κάθε περίπτωση τους δίνουν διαφορετικά ονόματα (π.χ. καθαρεύουσα/δημοτική στην Ελλάδα, γερμανικά/ελβετογερμανικά στην Ελβετία, γαλλικά/κρεόλ στην Αϊτή κλπ.).

Ο βαθμός διαφοροποίησης στην προφορά διαφέρει σε κάθε περίπτωση. Ενώ στη γερμανόφωνη Ελβετία και τον αραβικό κόσμο η προφορά της Υ διαφέρει σημαντικά από τη Χ, στην Ελλάδα οι δύο ποικιλίες δεν είχαν σημαντικές διαφορές σε αυτό το επίπεδο. Π.χ. ενώ οι φθόγγοι είναι οι ίδιοι και για τις δύο ποικιλίες, κάποιοι συνδυασμοί συμφώνων της καθαρεύουσας, όπως τα πτ (επτά), κτ (οκτώ), χθ (χθες), σθ (να σχισθεί), φθ (φθηνό) και σχ (σχάρα) εμφανίζονται συνήθως στη δημοτική ως φτ (εφτά), χτ (οχτώ), χτ (χτες), στ (να σκιστεί), φτ (φτηνό) και σκ (σκάρα), αντίστοιχα.

Μεγάλες

είναι πάντοτε οι διαφορές στη γραμματική δομή . Η γραμματική της Υ τείνει να είναι πιο πολύπλοκη από ό,τι της Χ. Στα ελληνικά, π.χ., η καθαρεύουσα (ως Υ) διέκρινε περισσότερες πτώσεις στην κλίση των ουσιαστικών και εγκλίσεις και χρόνους στην κλίση των ρημάτων από ό,τι η δημοτική (ως Χ) – π.χ. η δημοτική δεν έχει δοτική πτώση ούτε και ευκτική έγκλιση ή (μονολεκτικό) παρακείμενο και υπερσυντέλικο ρημάτων. Επίσης, η σύνταξη της καθαρεύουσας είναι πιο περίπλοκη από της δημοτικής.

Σημαντικές διαφορές

παρατηρούνται και στο λεξιλόγιο. Παρότι μεγάλο μέρος του λεξιλογίου είναι κοινό και στις δύο, η Υ έχει αναπτύξει λεξιλόγιο για επίσημους, τεχνικούς και επιστημονικούς όρους, που λείπει γενικά από τη Χ. Αντίθετα, η Χ έχει πιο αναπτυγμένο λεξιλόγιο για καθημερινά αντικείμενα. Παράλληλα υπάρχει εκτεταμένη διπλοτυπία, δηλαδή πολλά ζεύγη λέξεων για το ίδιο αντικείμενο, π.χ. υπόδημα/παπούτσι, οίνος/κρασί, άρτος/ψωμί, οφθαλμός/μάτι, πους/πόδι, χειρ/χέρι, κλπ. Όμως, κάποια από αυτά τα ζεύγη κατέληξαν να αποκτήσουν διαφορετική σημασία. Έτσι, σήμερα πλέον, στη δημοτική χρησιμοποιούμε και το άρτος και το ψωμί αλλά με διαφορετικές σημασίες (το πρώτο αποκλειστικά για το ειδικό αρτοσκεύασμα που μοιράζεται στην εκκλησία και το δεύτερο για το καθημερινό είδος διατροφής).