3. Σημασιολογία των λέξεων

Η σημασιολογία ξεχωρίζει συνήθως δύο όψεις στη σημασία μιας λέξης, της λεξικής σημασίας όπως λέγεται: την έννοια που ανακαλεί η λέξη και την αναφορά, δηλαδή τα πράγματα ή τις σχέσεις στα οποία αναφέρεται.

Π.χ. αν σε ρωτήσω τι σημαίνει η λέξη πορτοκάλι μπορείς να μου απαντήσεις με δύο τρόπους: είτε δείχνοντας ένα πορτοκάλι που τυχόν βρίσκεται κάπου κοντά μας (χρησιμοποιώντας δηλαδή την αναφορά της λέξης στον έξω κόσμο) είτε περιγράφοντας τα βασικά συστατικά της έννοιας «πορτοκάλι» (φρούτο εσπεριδοειδές, χρώματος πορτοκαλί, με υπόξινη γεύση, κλπ.). Η έμφαση στην έννοια ή στην αναφορά διακρίνει ξεχωριστές σχολές σημασιολογικής ανάλυσης.

Ένα από τα πράγματα που απασχολούν τους

σημασιολόγους είναι, άρα, οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να περιγράψουμε την έννοια των λέξεων . Μια λέξη όπως π.χ. άντρας φαίνεται να αναλύεται εύκολα σε βασικά συστατικά σημασίας (ή σημασιολογικά συστατικά) όπως «άνθρωπος», «αρσενικός», «ενήλικας»· όμως λέξεις ή φράσεις όπως γκριζομάλλης ή σταρ του σινεμά είναι πιο δύσκολο να καθοριστούν σημασιολογικά, γιατί δεν έχουν ξεκάθαρα όρια: πόσο γκρίζο λ.χ. πρέπει να υπάρχει στα μαλλιά κάποιου για να τον πούμε γκριζομάλλη; Πόσο διάσημος ή αναγνωρίσιμος πρέπει να είναι κάποιος για να τον χαρακτηρίσουμε σταρ;

Κεντρικό θέμα στην σημασιολογική ανάλυση είναι και

οι σχέσεις που κάθε λέξη έχει με άλλες λέξεις μέσα στην ίδια γλώσσα, σχέσεις που αναπτύσσονται λόγω της θέσης της κάθε λέξης στο γλωσσικό σύστημα.

Οι λέξεις συνδέονται με άλλες λέξεις με σχέσεις συνωνυμίας, αντωνυμίας, υπωνυμίας και μερωνυμίας. Για παράδειγμα,

• οι λέξεις αρπάζω και γραπώνω είναι λίγο-πολύ συνώνυμες,
• τα όμορφος-άσκημος είναι αντίθετα (ή (αντώνυμα),
• το άντρας (που είδαμε πριν) είναι ένα από τα υπώνυμα του άνθρωπος,
• το δάχτυλο είναι μερώνυμο του χεριού ή του ποδιού.

Ιδιαίτερα η υπωνυμία και η μερωνυμία βοηθάνε στον ορισμό των λέξεων (π.χ. το πορτοκάλι είναι είδος φρούτου, το δάχτυλο είναι μέρος του χεριού ή του ποδιού). Η ομωνυμία και η πολυσημία είναι επίσης βασικές σημασιολογικές σχέσεις που καθορίζουν το πόσες και ποιες σημασίες αποδίδουμε σε μια λέξη.