2. Οι λέξεις και οι σημασίες τους

Κάθε λέξη αποτελείται από ήχους (φθόγγους) –που είναι η μορφή της λέξης– και από σημασία. Η λέξη σκύλος π.χ. είναι ο συνδυασμός των φθόγγων [skilos] με τη σημασία ‘κατοικίδιο θηλαστικό ζώο, πιστός φίλος του ανθρώπου’.

Η μορφή (η προφορά) [

skilos] ανακαλεί, άρα, για τους ομιλητές της ελληνικής την έννοια, που αντιστοιχεί στο γνωστό τετράποδο, και αυτή είναι η σημασία της λέξης.

Η σημασία μιας λέξης δεν εξαντλείται αναγκαστικά σε μία έννοια, μπορεί να περιλαμβάνει και περισσότερες.

Αυτό συμβαίνει π.χ. με τις σύνθετες λέξεις (λ.χ. γλυκόπικρο, ανοιγοκλείνω όπου δύο έννοιες συμβάλλουν στην τελική σημασία της λέξης) ή τις παράγωγες (βιώσιμος, ανανεώσιμος, φαγώσιμος κλπ., όπου αναγνωρίζουμε τη συμβολή στη σημασία και του μορφήματος -ιμος που σημαίνει ‘που μπορεί να’).

Το ίδιο συμβαίνει και με τις πολύσημες λέξεις, λέξεις που έχουν περισσότερες από μία σημασίες.

Για παράδειγμα, οι λέξεις ανεβασμένος (‘σε ψηλό σημείο’, ‘με καλή διάθεση’), καταβροχθίζω (‘καταπίνω φαγητό λαίμαργα’, ‘διαβάζω, αφομοιώνω ιδέες ή γνώση’), βλέπω (‘με τα μάτια’, ‘καταλαβαίνω’) είναι όλες πολύσημες. Και όπως φαίνεται από τα λίγα αυτά παραδείγματα, οι σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών σημασιών είναι πολύ συχνά μεταφορικές.

Μπορούμε συνήθως να ξεχωρίσουμε δύο όψεις στη σημασία μιας λέξης, την έννοια (όπως είπαμε και παραπάνω) και την αναφορά, δηλαδή τα πράγματα ή τις σχέσεις στα οποία αναφέρεται.

Αν π.χ. σε ρωτήσω τι σημαίνει η λέξη τραπέζι μπορείς να μου απαντήσεις με δύο τρόπους: είτε δείχνοντας ένα τραπέζι που βρίσκεται κοντά μας (χρησιμοποιώντας δηλαδή την αναφορά της λέξης στον έξω κόσμο) είτε περιγράφοντας τα βασικά συστατικά της έννοιας «τραπέζι» (χρηστικό έπιπλο, συνήθως με πόδια στήριξης και επιφάνεια, κλπ.).

Δεν έχουν όλες οι λέξεις και όλα τα μορφήματα αναφορά

. Το μόρφημα -ιμος π.χ., που είδαμε πριν έχει μόνο λειτουργία και σημασία μέσα στο γλωσσικό σύστημα, δεν έχει κανένα αντίκρισμα στον κόσμο, λέμε ότι έχει γραμματική σημασία. Το ίδιο και πολλές λέξεις όπως οι σύνδεσμοι (και, αλλά κλπ.) και τα άρθρα –και οι αντίστοιχες καταλήξεις– (το κορίτσι, το αγόρι, η λίμνη, ο ποταμός είναι βέβαια μόνο γραμματικές διακρίσεις και δεν αντιστοιχούν σε βιολογικά γένη).