3. Είδη προσδιορισμών

3.1 Ονοματικοί Προσδιορισμοί

Οι ονοματικοί προσδιορισμοί προσδιορίζουν ένα όνομα και είναι δύο ειδών: ομοιόπτωτοι και ετερόπτωτοι.

3.1.1 Ομοιόπτωτοι προσδιορισμοί

Πρόκειται για τους προσδιορισμούς που το βασικό τους γνώρισμα είναι ότι βρίσκονται στην ίδια πτώση με το όνομα που προσδιορίζουν

, και είναι οι εξής:

α. Επιθετικός προσδιορισμός

Επιθετικός

είναι ο προσδιορισμός που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως επίθετο, αποδίδοντας μια μόνιμη ιδιότητα στη λέξη που συνοδεύει . Μπορεί να είναι επίθετο (π.χ. καλός, σπουδαίος), μετοχή (π.χ. μαζεμένος, ανακατεμένος), αντωνυμία (π.χ. εκείνος, κάποιος). Για παράδειγμα,

Ο γείτονάς μου είναι ένας σπάνιος άνθρωπος με καλούς τρόπους και πολλή υπομονή (επίθετα)

Πήρα τα πεταμένα αντικείμενα από το βαμμένο πάτωμα και τα πέταξα (μετοχές)

Εκείνος ο άνθρωπος είναι απίστευτα δυνατός (αντωνυμία)

Μάζεψα κάποια πράγματα και έφυγα (αντωνυμία)

β. Κατηγορηματικός προσδιορισμός

Ο κατηγορηματικός προσδιορισμός

είναι επίθετο ή μετοχή που προσδιορίζει ένα ουσιαστικό αποδίδοντάς του μια παροδική ή προσωρινή ιδιότητα . Ο κατηγορηματικός προσδιορισμός δεν εισάγεται ποτέ με άρθρο σε αντίθεση με το ουσιαστικό που προσδιορίζει. Για παράδειγμα,

Ο καθηγητής εκνευρισμένος απέβαλε το μαθητή.

Η Μαρία καθόταν σιωπηλή και κοιτούσε από το παράθυρο.

γ. Παράθεση

Παράθεση

είναι ο προσδιορισμός που ορίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια το ουσιαστικό που συνοδεύει, δίνοντας επιπρόσθετα ένα ήδη γνωστό ή ιδιαίτερο γνώρισμά του (δηλ. από το ειδικό στο γενικό). Η παράθεση μπορεί να ειπωθεί διαφορετικά με τη μορφή αναφορικής πρότασης. Για παράδειγμα,

Ο Νίκος, ο δάσκαλος, έκανε πολλά παράπονα στους γονείς των παιδιών

>> Ο Νίκος, που είναι δάσκαλος,….

δ. Επεξήγηση

Επεξήγηση

, αντίθετα με την παράθεση, είναι ο προσδιορισμός που αποδίδει μια ειδικότερη ιδιότητα στο ουσιαστικό που συνοδεύει , με σκοπό να διασαφηνίσει τη γενική και αόριστη σημασία του (δηλ. από το γενικό στο ειδικό). Την επεξήγηση θα μπορούσαμε να παραφράσουμε με τη λέξη δηλαδή. Για παράδειγμα,

Ο δάσκαλος, ο Νίκος, έκανε πολλά παράπονα στους γονείς των παιδιών

>> Ο δάσκαλος, δηλαδή ο Νίκος….

3.1.2 Ετερόπτωτοι προσδιορισμοί

Πρόκειται για τους προσδιορισμούς που βρίσκονται σε διαφορετική πτώση από αυτή της λέξης την οποία προσδιορίζουν.

Οι ετερόπτωτοι προσδιορισμοί απαντούν συνήθως σε γενική πτώση και δηλώνουν:

· την κτήση (→ γενική κτητική): Ο υπολογιστής του αδερφού μου

· το υποκείμενο ενός ρηματικού ουσιαστικού (→ γενική υποκειμενική): Η παραίτηση του υπουργού

· το αντικείμενο (→ γενική αντικειμενική): Ο φρουρός του στρατοπέδου

· τον χρόνο (→ γενική του χρόνου): Η τέχνη του Μεσοπολέμου

· τον τόπο (→ γενική του τόπου): Τα ντοματάκια της Σαντορίνης

· την ιδιότητα (→ γενική της ιδιότητας): Τα ζώα του δάσους

· το περιεχόμενο (→ γενική του περιεχομένου): Δοχείο λαδιού

· το σύνολο (→ γενική διαιρετική): Το 1ο κεφάλαιο του βιβλίου

· την αιτία (→ γενική της αιτίας): Ο πόνος του αποχωρισμού

· την ύλη (→ γενική της ύλης): Κουφώματα αλουμινίου

· το σκοπό (→ γενική του σκοπού): Γυαλιά ηλίου

· την καταγωγή (→ γενική της καταγωγής): Η κόρη του Γιάννη

· τον δημιουργό (→ γενική του δημιουργού): Ο πίνακας του Θεοτοκόπουλου

Διακρίνουμε επίσης ετερόπτωτους προσδιορισμούς σε αιτιατική πτώση, οι οποίοι είναι πολύ σπανιότεροι και δηλώνουν:

· την αναφορά (→ αιτιατική της αναφοράς): σαράντα μέτρα βάθος

· την ποσότητα (→ αιτιατική της ποσότητας): λιμουζίνα δέκα μέτρα

· το αντικείμενο (→ αιτιατική αντικειμενική): προσοχή τα χέρια σας

3.2 Επιρρηματικοί Προσδιορισμοί

Οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί είναι προσδιορισμοί που αφορούν γενικά το ρήμα και εκφράζουν σχέσεις τόπου, χρόνου, τρόπου, αιτίου κλπ.

3.2.1 Εμπρόθετοι προσδιορισμοί

Εμπρόθετοι

είναι οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί οι οποίοι σχηματίζονται με μια πρόθεση (από, με, σε κλπ.) και μια ονοματική φρή﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽κοί είναι οιάση και μπορούν να εκφράζουν διάφορες επιρρηματικές σημασίες, ανάλογα με την πρόθεση που χρησιμοποιείται . Για παράδειγμα,

Πέρασε από το σπίτι και πήρε τις σημειώσεις (Το από το σπίτι προσδιορίζει το ρήμα πέρασε και δηλώνει τόπο)

Μετά το 1950 όλοι τον ξέχασαν (Το μετά το 1950 προσδιορίζει το ρήμα ξέχασαν και δηλώνει χρόνο)

Ο αδελφός μου δεν μπόρεσε να έρθει λόγω απεργίας των ταξί (Το λόγω απεργίας προσδιορίζει το δεν μπόρεσε και δηλώνει αιτία)

Ήρθε με τα πόδια (Το με τα πόδια προσδιορίζει το ήρθε και δηλώνει τρόπο) κλπ.

3.2.2 Επιρρήματα

Τα επιρρήματα είναι λέξεις που χρησιμοποιούμε ως προσδιορισμούς για να δηλώσουμε τόπο, τρόπο, χρόνο, αιτία, αποτέλεσμα κ.ά., δηλαδή αυτό που αποκαλούμε επιρρηματικές σημασίες.

Τα επιρρήματα μπορούν να συνδυάζονται με διάφορους τρόπους όπως:

το κάτω διαμέρισμα (με ουσιαστικά· σε αυτή την περίπτωση το επίρρημα μαζί με το άρθρο λειτουργεί ως επίθετο και είναι επιθετικός προσδιορισμός)

αρκετά καλά (με άλλα επιρρήματα)

ουσιαστικά, δεν ξέρω τι να πω! (με ολόκληρη πρόταση)

μιλάει άσχημα στους φίλους του (με ρήμα)

τα έβγαλε πέρα κουτσά στραβά (με ιδιωματικές  εκφράσεις) κλπ.

3.2.3 Επιρρηματικές μετοχές

Επιρρηματική είναι η μετοχή που έχει κατάληξη -οντας/-ώντας και λειτουργεί ως επίρρημα αφού μπορεί να εκφράζει τρόπο, χρόνο, αιτία κ.α.

Για παράδειγμα,

Περπατώντας έπινε νερό / χρόνος

Τρώγοντας χωρίς μέτρο έπαθε έμφραγμα / αιτία

Η Ελένη έφτασε περπατώντας από το σπίτι της (με τα πόδια) / τρόπος

Και κουρασμένος συνέχισε να δουλεύει / εναντίωση

κλπ.

3.2.4 Δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις

Οι επιρρηματικές είναι δευτερεύουσες προτάσεις που εισάγονται με συνδέσμους (όταν, επειδή, για να κ.ά.), οι οποίοι και καθορίζουν τη σημασία της επιρρηματικής πρότασης

. Δηλαδή:

Τον άκουγα αν και έπλενα τα ρούχα (αν και: παρόλο που έπλενα τα ρούχα → δηλώνει εναντίωση, άρα είναι εναντιωματική πρόταση)

Τα παιδιά βγήκαν από την αίθουσα αφού χτύπησε το κουδούνι (αφού: πρώτα χτύπησε το κουδούνι και μετά τα παιδιά έφυγαν → δηλώνει χρόνο, άρα είναι χρονική πρόταση)

Δεν ήξερε τί να πει γιατί δεν είχε διαβάσει (γιατί: επειδή ήταν αδιάβαστος → δηλώνει αιτία, άρα είναι αιτιολογική πρόταση)

Ήρθε στην εξοχή για να ξεκουραστεί (για να: με σκοπό να ξεκουραστεί → δηλώνει σκοπό, άρα είναι τελική πρόταση) κλπ.