Ζάκυνθος

Στο βαθύτερο σημείο αυτού του όρμου, εκεί όπου εκβάλει ένας μικρός χείμαρρος, ο οποίος έχει νερό μόνο το Φθινόπωρο και το Χειμώνα, βρίσκεται το λιμάνι, προστατευμένο από τους νοτιοανατολικούς ανέμους από ένα μακρύ μόλο. Η σημερινή πόλη, που αναπτύσσεται κατά μήκος της ακτής, σχηματίζει ένα μεγάλο τόξο, το οποίο διογκώνεται στο κέντρο του, με τα σπίτια να ανεβαίνουν στις απότομες πλαγιές του λόφου του Κάστρου και να φθάνουν μέχρι μια εκκλησία με ένα ψηλό καμπαναριό. Η πρώτη εικόνα της πόλης και της γύρω περιοχής ειδωμένης από το πλοίο, είναι αλησμόνητη, ιδιαίτερα για κάποιον, ο οποίος έρχεται από το βορρά, και έχει δει, πριν από λίγες μόνον ώρες, την πρωτεύουσα της Κεφαλλονιάς, το βαρύ και σχεδόν μελαγχολικό Αργοστόλι. Ένας τέτοιος ταξιδιώτης θα εκπλαγεί και θα γοητευθεί από την ομορφιά που απλώνεται μπροστά στα μάτια του: τα λευκά σπίτια και οι εκκλησίες με τα καμπαναριά τους, σε πρώτο πλάνο, σκαρφαλωμένα στους απότομους πρόποδες του λόφου και, πιο ψηλά, οι κιτρινωπές, ρυτιδωμένες πλαγιές, στεφανωμένες με τα μαυρισμένα από το χρόνο τείχη του ενετικού κάστρου. Προς τα δεξιά και κάπως χαμηλότερα, βλέπει κανείς πυκνούς ελαιώνες, μέσα από τους οποίους προβάλουν, εδώ και εκεί, χαριτωμένα εξοχικά σπίτια. Προς τα αριστερά, πολύ κοντά στην πόλη και πάνω από μια σειρά λόφων καλά καλλιεργημένων, υψώνονται τα 483 μέτρα του Σκοπού, με το εντυπωσιακό στέμμα βράχων της κορυφής του.

Είναι γεγονός ότι το εσωτερικό της πόλης μόνον εν μέρει δικαιολογεί την καλή εντύπωση που προξενεί η θέα από το λιμάνι. Οι συνοικίες που βρίσκονται πιο κοντά στην ακτή, είναι φιλικότερες και πιο άνετα διαρρυθμισμένες, αν βέβαια παραβλέψουμε τη βρόμικη και δύσοσμη περιοχή της αγοράς: ανεβαίνοντας ψηλότερα στις πλαγιές του λόφου του Κάστρου, θα συναντήσει κανείς στενούς, δαιδαλώδεις και βρόμικους δρόμους, σε μια περιοχή που δε χαίρει καθόλου καλής φήμης. Μπροστά από την προκυμαία του λιμανιού βρίσκεται ένας πολύ μεγάλος χώρος περιπάτου, ο οποίος γεμίζει κόσμο τα καλοκαιρινά απογεύματα. Από το σημείο αυτό και περπατώντας σε ευθεία γραμμή προς τα δυτικά, φτάνει κανείς σε ένα δεύτερο ανοιχτό χώρο, μια τριγωνική «πλατεία», η οποία αποτελεί ένα από τα κεντρικότερα σημεία της πόλης. Εκεί, δίπλα και απέναντι στο ρωμαιοκαθολικό ναό του Αγίου Μάρκου, υπάρχουν ορισμένα πολυσύχναστα καφενεία, κάτω από τις τέντες των οποίων οι Ζακυνθινοί συζητούν με την ίδια εμβρίθεια τα νέα του νησιού και το μέλλον της Ευρώπης. Εκεί βρίσκεται ακόμη μια «λέσχη», το εντευκτήριο δηλαδή ενός συλλόγου, το οποίο διέθετε και αναγνωστήριο. Προς μεγάλη μου ικανοποίηση, την εποχή που βρισκόμουν στο νησί, στο αναγνωστήριο αυτό υπήρχε και μια γερμανική εφημερίδα η «Allgemeine Zeitung». Από την πλατεία αυτή ξεκινά, με κατεύθυνση προς το νότο, ο μάλλον πλατύς και ευθύς κεντρικός δρόμος της πόλης: οι δύο πλευρές αυτού του δρόμου καλύπτονται από συνεχή σειρά στοών, στον ίσκιο των οποίων στεγάζονται διάφορα καταστήματα ή βιοτεχνίες. Λίγα είναι τα αξιοθέατα που προσφέρει η πόλη: η ορειχάλκινη προτομή του πρώτου άγγλου αρμοστή των νησιών του Ιονίου σερ Θόμας Μαίτλαντ (sir Thomas Maitland), τοποθετημένο μπροστά από την εκκλησία των Αγίων Πάντων και το αλληγορικό ανάγλυφο του Θόρντβαλντσεν (Thordwaldsen) που έχει εντειχιστεί στη βάση του, κάποιες ελληνορθόδοξες εκκλησίες με πλούσια εσωτερική διακόσμηση, εδώ και εκεί κάποια παλιά βενετσιάνικα παλάτσα με αρχιτεκτονικά ενδιαφέρουσα πρόσοψη — αυτά είναι και τα μόνα αξιοθέατα που εγώ τουλάχιστον θα μπορούσα να αναφέρω. Μετά την εποχή της παραμονής μου στο νησί ο ποιητής κόμης Διονύσιος Σολωμός, ο οποίος γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1798 και πέθανε στην Κέρκυρα στις 9/21 Νοεμβρίου 1857, τιμήθηκε με την ανέγερση ενός μνημείου: μιας σεμνής προτομής, η οποία τοποθετήθηκε στην Πλατεία. Έξω από την πόλη, προς την κατεύθυνση του Σκοπού, αλλά πολύ κοντά στο λιμάνι, βρίσκονται τα κτίρια του Λοιμοκαθαρτηρίου, τριγυρισμένα από έναν ψηλό τοίχο.

Οι πλαγιές του λόφου του Κάστρου είναι απότομες, τόσο προς τη θάλασσα, όσο και προς την αντίθετη πλευρά που βλέπει προς το μεγάλο κάμπο. Ένα μικρό και απότομο μονοπάτι, το οποίο καλά θα έκαναν να αποφεύγουν όσοι παθαίνουν ίλιγγο από το ύψος, οδηγεί στην κορυφή του λόφου. Πολύ πιο άνετος, αλλά και πολύ πιο μακρύς, είναι ο δρόμος που οδηγεί στο Κάστρο, περνώντας μέσα από το μικρό χωριό της Πόχαλης, το οποίο βρίσκεται στη βορειοανατολική πλαγιά του λόφου και θα μπορούσε να το θεωρήσει κανείς προάστιο της πόλης. Μπροστά από τη νότια πλευρά του λόφου του Κάστρου βρίσκεται το ύψωμα του Αγίου Ηλία. Οι δύο λόφοι χωρίζονται μόνο από ένα ρήγμα, η μορφή του οποίου είναι τέτοια, ώστε στον παρατηρητή δε μένει καμία αμφιβολία ότι κάποτε οι γεωλογικοί αυτοί σχηματισμοί ήταν ενωμένοι, και ότι χωρίστηκαν ως συνέπεια κάποιου βίαιου φυσικού γεγονότος. Άλλωστε και στον ίδιο το λόφο του Κάστρου υπάρχουν ρήγματα σε διάφορα σημεία. Οι ντόπιοι θεωρούν το ρήγμα αυτό αποτέλεσμα των μεγάλων σεισμών του έτους 1514. Όμως, όπως ήδη παρατήρησε ο Partsch, δύσκολα μπορεί κανείς να στηρίξει την υπόθεση αυτή στη μόνη σύγχρονη μαρτυρία για την καταστροφή, το ονομαζόμενο Chronicon breve [Βραχύ Χρονικό], το οποίο περιορίζεται να αναφέρει την κατάρρευση πολύ μεγάλου αριθμού κτιρίων, ιδιαίτερα όσων βρίσκονταν μέσα στον οχυρωμένο περίβολο, και το θάνατο πολλών ανθρώπων. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ένα γεγονός, όπως η απόσχιση ολόκληρου τμήματος ενός λόφου, δε θα διέφευγε της προσοχής του χρονικογράφου. Πιθανότατα πρόκειται για πολύ παλαιότερο συμβάν, αν και δε νομίζω ότι θα συμφωνούσα με τον Partsch, ο οποίος το ανάγει στους προϊστορικούς χρόνους.

Όποιος βρεθεί στο νησί για σύντομο χρονικό διάστημα, θα πρέπει οπωσδήποτε να ανεβεί στο Κάστρο, δεδομένου ότι το σημείο αυτό είναι το προσφορότερο, για να σχηματίσει κανείς μια γενική εικόνα τόσο της πόλης όσο και της μεγάλης πεδιάδας που απλώνεται πίσω από το λόφο.

Η ανάβαση στο σημαντικά υψηλότερο Σκοπό, για την οποία χρειάζονται κάπου πέντε ώρες, ανταμείβει τον περιηγητή, τόσο με τη γοητεία που ασκεί το εντυπωσιακό περιβάλλον του ίδιου του βουνού, όσο και με την εκπληκτική θέα που προσφέρει η κορυφή του. Ο ευκολότερος τρόπος ανάβασης είναι να ξεκινήσει κανείς από τη βόρεια πλευρά του βουνού και να συνεχίσει κινούμενος κατά μήκος της βορειοδυτικής πλαγιάς. Το Σκοπό περιβάλλει ένα ημικύκλιο χαριτωμένων, καταπράσινων λοφίσκων, σκεπασμένων με ελιές και κυπαρίσσια, αλλά και με πορτοκαλιές, συκιές, καρυδιές, πεύκα και πλατάνια. Πάνω από τους λόφους αυτούς υψώνεται μια ακανόνιστη μάζα υψωμάτων με κωνικές κορυφές και απότομες πλαγιές, σε πολλά σημεία των οποίων τα λευκά πετρώματα του γύψου και του ασβεστόλιθου που βρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους, δημιουργούν από μακριά την εντύπωση χιονιού. Μεταξύ των θέσεων αυτών μπορεί κανείς να δει μεγάλες εκτάσεις καλυμμένες από κόκκινους αμμόλιθους. Εδώ και εκεί οι καλλιέργειες ανεβαίνουν μέχρι τα υψώματα αυτά, αν και το μεγαλύτερο τμήμα των τελευταίων καλύπτεται από θάμνους και ρείκια. Στο μέσον αυτής της πλατιάς και δαιδαλώδους μάζας υψώνεται η κορυφή του Σκοπού, την οποία οι ντόπιοι αποκαλούν «Τούρλα», δηλ. τρούλο. Πρόκειται για έναν απότομο βράχο, στιγματισμένο από πολλά ρήγματα, ο οποίος προσδίδει σε ολόκληρο το βουνό μια χαρακτηριστική μορφή που εύκολα εντυπώνεται στην μνήμη. Στα πόδια του βράχου αυτού υπάρχουν ορισμένα ωραία και ψηλά δέντρα του είδους της άμισχου δρυός. Όχι μακριά από το σημείο αυτό, σε ένα μικρό κοίλωμα και τριγυρισμένα από έναν τετράγωνο τοίχο, βρίσκονται τα κτίρια της μονής της «Παναγίας του Σκοπού», στο κέντρο των οποίων ξεχωρίζει η εκκλησία με τον τρούλο της. Η εκκλησία του μοναστηριού θα πρέπει κάποτε να ήταν πολύ πλούσια σε ασημικά και άλλα πολύτιμα αντικείμενα, τα οποία όμως κάποια στιγμή εκλάπησαν. Πάνω από την πύλη της μονής βρίσκεται μια επιγραφή, χαραγμένη από κάποιον αδέξιο λιθοξόο με άτεχνους βυζαντινούς χαρακτήρες.

Βερνάρδος Σμιτ, Η νήσος Zάκυνθος: Εντυπώσεις και Εμπειρίες, μετάφραση Σπύρος Α.Κάπαρης – Πλανύτερος, εκδ. Οι Φίλοι του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Zακυνθίων, Αθήνα 2005.