Γραπτές πηγές

1. Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας 1770-2000

Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας 1770-2000

«Στα μέσα της δεκαετίας του 1890, και παράλληλα με τη διαμάχη για την Μακεδονία, ξέσπασε άλλη μια επανάσταση στην Κρήτη, η οποία είχε την ένθερμη υποστήριξη των εθνικιστών της Εθνικής Εταιρείας. Ωστόσο, παρά τον επιθετικό χαρακτήρα της εξωτερικής πολιτικής, ο πρωθυπουργός Δηλιγιάννης στην αρχή υπήρξε επιφυλακτικός, διότι οι Δυνάμεις την προηγούμενη φορά, όταν είχε επιδιώξει να εκμεταλλευτεί την επίθεση της Σερβίας εναντίον της Βουλγαρίας το 1885, είχαν προχωρήσει στον ναυτικό αποκλεισμό της Ελλάδας, ενώ στη συγκεκριμένη περίπτωση είχαν στείλει στην Κρήτη τον στόλο τους. Ενδίδοντας παρ' όλα αυτά στην έντονη λαϊκή πίεση, έστειλε πλοία και στρατεύματα στο νησί στις αρχές του 1897. Ακολούθησε γενική επιστράτευση και τον Απρίλιο ξέσπασε στη Θεσσαλία ο καταστροφικός "Πόλεμος των τριάντα ημερών" με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η ραγδαία και ταπεινωτική ήττα τόνισε με τον πιο απόλυτο τρόπο το χάσμα ανάμεσα στις αλυτρωτικές προσδοκίες της Ελλάδας και τις μέτριες στρατιωτικές της δυνατότητες.»

2. Το εθνικό ζήτημα

Το εθνικό ζήτημα

«Η αποτυχία της Κρητικής Επανάστασης το 1889 και η πτώχευση του ελληνικού κράτους το 1893 επέτειναν το αίσθημα ταπείνωσης που κυριαρχούσε στην ελληνική κοινή γνώμη για την κρίση της Ανατολικής Ρωμυλίας και τον ατυχή χειρισμό της από την κυβέρνηση Δηλιγιάννη. Μέσα σε αυτό το κλίμα ηττοπάθειας που επικρατούσε, η "Εθνική Εταιρεία", που δημιουργήθηκε από ομάδα αξιωματικών, διανοουμένων, δημοσιογράφων κ.λπ., με σαφή εθνικιστικό και συνωμοτικό χαρακτήρα, καθώς και ο έντονος μεγαλοϊδεατισμός που επικρατούσε στην κοινή γνώμη, παρέσυραν τις κυβερνήσεις και τα Ανάκτορα σε μια πολιτική για το εθνικό ζήτημα, που αντέβαινε πλήρως στη θέληση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων και που αποδείχθηκε καταστροφική και για τα συμφέροντα του Βασιλείου. Το 1896, μετά τη σφαγή των Αρμενίων και τις αντιτουρκικές αντιδράσεις των Ευρωπαίων, αναζωπυρώνεται το κρητικό ζήτημα. Οι Δυνάμεις, παρά τις μεσολαβητικές τους προσπάθειες, δεν κατάφεραν να αναχαιτίσουν το φιλοπόλεμο ρεύμα που είχε συνεπάρει τους Έλληνες. Στη διαπίστωση ότι κυβέρνηση και ανάκτορα κινδυνεύουν να "ρυμουλκηθούν" από το πατριωτικό παραλήρημα της κοινής γνώμης, ενωμένες, δήλωσαν κατηγορηματικά την άρνησή τους σε μια τέτοια βίαιη λύση του κρητικού ζητήματος.»

3. Η εποχή του Γεωργίου Α΄

Η εποχή του Γεωργίου Α΄

«Η εσωτερική, εκρηκτική διάσταση ήταν αυτή που ώθησε το έθνος προς την πολεμική προοπτική^. ο Δηλιγιάννης, μπροστά στο φάσμα της καταδίκης για μειοδοτική εθνικά πολιτική ή, ακόμη περισσότερο, υπό την απειλή "εσωτερικής επαναστάσεως", υιοθετεί το ένα μετά το άλλο τα απαραίτητα βήματα για την πραγματοποίηση της ελληνοτουρκικής σύρραξης: στις 24 Ιανουαρίου 1897 αποστέλλονται στην Κρήτη πολεμικά πλοία υπό τις διαταγές του πρίγκιπα Γεωργίου^. το Φεβρουάριο του ίδιου έτους αποβιβάζεται στο νησί εκστρατευτικό σώμα 1.500 ανδρών υπό την αρχηγία του Τ. Βάσσου^. στις 15 Μαρτίου, αναχωρεί για το θεσσαλικό μέτωπο ο διάδοχος Κωνσταντίνος, προκειμένου να αναλάβει την αρχιστρατηγία των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στις 5 Απριλίου, και καθώς συνεχίζεται η επιχειρησιακή δράση των ανταρτικών σωμάτων στη μεθόριο, οι διπλωματικές σχέσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας διακόπτονται.»

4. Η Εθνική Εταιρεία

Η Εθνική Εταιρεία

«Aπό την αποτυχημένη εκστρατεία του 1885 έως τις παραμονές του 1897, το σώμα των Ελλήνων αξιωματικών κατέχεται από τα πλέγματα μειονεκτικότητας που περιγράφει ο ανώνυμος του χρονικού H στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι την επαύριο του Kριμαϊκού πολέμου: η ίδια αίσθηση ανεπάρκειας, το ίδιο χάος, η ίδια αναντιστοιχία υψηλών προσδοκιών και πραγματικότητας.

H πτώχευση εξάλλου του 1893 είχε άμεσες επιπτώσεις στον ελληνικό στρατό. H δραστική μείωση του αμυντικού́ προϋπολογισμού από 58.800.000 δρχ. το 1885 σε 19.700.000 το 1893, υπάκουε στις πιέσεις των ξένων πιστωτών της Ελλάδος. H πολιτική όμως της λιτότητας ερχόταν σε άμεση αντίθεση με τον μεγαλοϊδεατικό πυρετό που επικρατούσε κατά τις παραμονές του 1897. H ένταση αυτή διοχετεύτηκε το 1894 στην ίδρυση μυστικής εταιρίας με την επωνυμία "Εθνική Εταιρεία" και ανάδοχους μια ομάδα νέων αξιωματικών.

Τα μέλη της "Εθνικής Εταιρείας" εναντιώθηκαν από την αρχή στη φρονιμάδα των πολιτικών που επιζητούσαν διπλωματική οδό για την επίλυση των διαφορών με την Τουρκία και υποσχόνταν να ανορθώσουν το εθνικό φρόνημα και να οδηγήσουν τους Έλληνες σε δυναμική αναμέτρηση με τον εχθρό. […]

Στις αρχές Ιουνίου 1896, ο αξιωματικός Εμμανουήλ Λυκούδης πήγε με εντολή της εταιρίας στα Τρίκαλα για να οργανώσει ένοπλα σώματα που θα περνούσαν με την ανοχή των ελληνικών αρχών τα σύνορα για να εισβάλουν στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία. Η ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε αποφασιστικά στη συνωμοσία αυτή και ο υπουργός εσωτερικών ειδοποίησε τους προξένους της Μακεδονίας να αποθαρρύνουν τους ενόπλους της "Εθνικής Εταιρείας". Οι μυημένοι αξιωματικοί μετατέθηκαν σε περιοχές μακριά από τα σύνορα. Η εταιρεία συμμορφώθηκε προσωρινά στην κρατική βούληση όμως στις 27-28 Μαρτίου 1897 τρεις χιλιάδες ένοπλοι της "Εθνικής Εταιρείας" εισέβαλαν στη Μακεδονία στην περιοχή Κρανιάς και συγκρούστηκαν με τις τουρκικές φρουρές. Το σκηνικό για τον πόλεμο του 1897 είχε στηθεί.»

5. Η Κρητική Επανάσταση και ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897

Η Κρητική Επανάσταση και ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897

«Η Εθνική Εταιρεία είναι ένα κράτος εν κράτει, μια εξουσία που επιβάλλεται τόσο στο βασιλιά, όσο και στην κυβέρνηση, μια εξουσία που διατάζει και απειλεί.

Στην αρχή υπήρξε μια πολύ μυστική επιτροπή, αποτελούμενη από τυχοδιώκτες αξιωματικούς, παράτολμους Μακεδόνες και ευέλικτους χρηματιστές […].

Στις παραμονές του πολέμου η Εθνική Εταιρεία ήταν πανίσχυρη. Αριθμούσε χίλιους τριακόσιους αξιωματικούς από ένα σύνολο δύο χιλιάδων. Παραμένοντας ακόμα μυστική ως προς την εσωτερική της διοργάνωση, δήλωνε δημόσια την ύπαρξή της με μπροσούρες και προκηρύξεις. […]

<π>Με την έντονη ώθηση της Εθνικής Εταιρείας, η έξαψη και η ταραχή μεγαλώνουν. Απ' όλα τα σημεία, όπου υπάρχει Ελληνισμός, καταφθάνουν εθελοντές^. έρχονται από την Αλεξάνδρεια, τη Σμύρνη, τη Θεσσαλονίκη, τη Φιλιππούπολη, τον Πύργο, τη Βάρνα. Κι έτσι, στους δρόμους της Αθήνας διασταυρώνονται οι πιο ποικίλες ενδυμασίες, δημιουργώντας μια πολύ γραφική εντύπωση. Όλος αυτός ο κόσμος παρελαύνει με σημαίες και μουσικές στην κεφαλή κάθε πομπής, ακολουθούμενος από διαδηλωτές που παραληρούν από πατριωτισμό.»

6. Η Κρητική Επανάσταση και ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897

Η Κρητική Επανάσταση και ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897

«Στις 20 Φεβρουαρίου, κατά τις 7.00 το πρωί, μπαίνουμε αργά στο λιμάνι του Πειραιά, γλιστρώντας ανάμεσα από θωρηκτά κάθε εθνικότητας που γεμίζουν το λιμάνι.

Αποβιβάζομαι με μια μικρή βάρκα και ξεμπερδεύω εύκολα με τις τυπικότητες του τελωνείου. Όλα αυτά ήταν υπόθεση λίγων λεπτών και τώρα βρίσκομαι στο δρόμο προς την Αθήνα, πνιγμένος από τα πυκνά σύννεφα της αττικής σκόνης.

Η ελληνική πρωτεύουσα βρίσκεται σε μια πυρετώδη έξαψη^. καταλαβαίνω πολύ γρήγορα πως παρά τις απειλές των Μεγάλων Δυνάμεων, παρά τους κυβερνητικούς ενδοιασμούς, η κοινή γνώμη θα αποδειχθεί το ισχυρότερο στοιχείο και ο πόλεμος θα είναι αναπόφευκτος. Το ένα συλλαλητήριο ακολουθεί το άλλο. Σήμερα ο κόσμος έχει μαζευτεί στην πλατεία των Ανακτόρων και κραυγάζει να βγουν ο βασιλιάς και η βασιλική οικογένεια. Οι πρίγκιπες εμφανίζονται στο μπαλκόνι κι ένα βροντερό "ζήτω ο πόλεμος" πετιέται μέσα από χιλιάδες στήθη.

Οι φοιτητές διοργανώνουν συγκεντρώσεις μπροστά στο Πανεπιστήμιο και οι ρήτορες εκφωνούν πύρινους λόγους που κάθε τόσο διακόπτονται από τις κραυγές "ζήτω η Ελλάς! ζήτω ο πόλεμος! ", που επαναλαμβάνονται χιλιάδες φορές.»

7. Οι σημειώσεις ενός φοιτητή, εθελοντή στον ελληνοτουρκικό πόλεμο

Οι σημειώσεις ενός φοιτητή, εθελοντή στον ελληνοτουρκικό πόλεμο

«Μετά από ένα ταξίδι δώδεκα ωρών, να ‘μαστε επιτέλους στην Αθήνα. Εδώ μάθαμε για τις νίκες των Ελλήνων στα Φάρσαλα και το Βελεστίνο που, παρόλο που κόστισαν ακριβά στους Έλληνες, ήταν ακόμη πιο φοβερές για τους Τούρκους, που είχαν πάνω από πέντε χιλιάδες απώλειες.

Ζήτω η Ελλάδα!

Στο ξενοδοχείο μου βρίσκεται ο Garibaldi, διοικητής δύο χιλιάδων και κάτι εθελοντών. Ίσως πάω μαζί του.

Τι απογοήτευση και η δική μου! Εγώ που φανταζόμουν ότι θα συναντούσα τους πάντες με φουστανέλα και τσαρούχια, έρχομαι και βρίσκω αυτούς εδώ τους Έλληνες ντυμένους σαν οποιονδήποτε κάτοικο της Λισαβόνας ή του Παρισιού! Εγώ, που δεν είχα θελήσει να πάρω πληροφορίες για την Αθήνα, που δεν είχα διαβάσει έστω και μια σελίδα οποιουδήποτε περιηγητή γι' αυτήν, μόνο και μόνο για να έχω εξολοκλήρου τη δικιά μου εντύπωση από την κλασική της όψη, γεμάτη από νέες εικόνες και θέλγητρα, νιώθω έτσι μια μεγάλη απογοήτευση! Τα πάντα είναι γαλλικά: η πόλη, οι συνήθειες, η γλώσσα, η ενδυμασία- τη στιγμή που περίμενα ένα πέρασμα στην Ασία, αλλά με τον δικό του ιδιαίτερο ευρωπαϊκό χαρακτήρα. Το απαίσιο φράκο στη θέση της καλλιτεχνικής φουστανέλας-ιδού η σύνθεση της απογοήτευσής μου.»

8. Η εποχή του Γεωργίου Α΄

Η εποχή του Γεωργίου Α΄

«Η εδαφική διαμόρφωση της περιοχής των συνόρων υπαγόρευε την ύπαρξη δύο ανεξάρτητων μετώπων πολέμου, του θεσσαλικού και του ηπειρωτικού. Στο θεσσαλικό μέτωπο, όπου θα κρινόταν και ο επικείμενος πόλεμος, ο ελληνικός στρατός αποτελούνταν από 42.000 άνδρες με 96 πυροβόλα και 600 ιππείς και ήταν συγκροτημένος σε δύο μεραρχίες πεζικού […] Το συνολικό σώμα συμπλήρωναν ημιανεξάρτητες ομάδες, ευζωνικά τάγματα και ομάδες εθελοντών- μεταξύ των οποίων ήταν η Λεγεώνα των Φιλελλήνων του λοχαγού Βαρατάσση και η Λεγεώνα των Γαριβαλδινών του Ριτσιότι Γαριβάλδι. […] Στο ηπειρωτικό μέτωπο, το οποίο θα ήταν δευτερεύον, συγκεντρώθηκαν δύο ταξιαρχίες με 12.000 περίπου άνδρες. […] αργότερα, η αρχική στρατιωτική δύναμη ενισχύθηκε από τις μονάδες της χωροφυλακής που στάλθηκαν υπό το συνταγματάρχη του πεζικού Δ. Μπαϊρακτάρη. Στο μέτωπο αυτό, η παράταξη του στρατού είχε πραγματοποιηθεί κατά μήκος της συνοριακής γραμμής, από το Άκτιο ως τους Καλαρρύτες.

Ο οθωμανικός στρατός βρισκόταν σε πολύ καλύτερη μοίρα. Το στρατόπεδο του εχθρού αποτελούσαν 60.000 περίπου άνδρες, που διέθεταν 180 πυροβόλα και υπολογίσιμο ιππικό. Η εκπαίδευση, οργάνωση και προετοιμασία του τουρκικού στρατού, τον οποίο είχαν αναλάβει από το 1880 Γερμανοί αξιωματικοί […] ήταν σαφώς ανώτερες, ο δε οπλισμός του ήταν πιο σύγχρονος, με βασικό πλεονέκτημα τα επαναληπτικά όπλα Μάουζερ. Επικεφαλής του τουρκικού στρατού ήταν ο έμπειρος αρχιστράτηγος Ετέμ πασάς- ο οποίος είχε διακριθεί για τη στρατιωτική δράση του κατά το ρωσο-τουρκικό πόλεμο […], το δε γενικό στρατηγείο των Τούρκων εδραζόταν στην Ελασσόνα.»

9. Η εποχή του Γεωργίου Α΄

Η εποχή του Γεωργίου Α΄

«Στις 5 Απριλίου 1897, οι διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών, Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διακόπτονται. Μία μέρα πριν, η κοινή διακοίνωση των Μ. Δυνάμεων προς την Τουρκία και την Ελλάδα καθιστούσε σαφές ότι οι ευθύνες του ενδεχόμενου πολέμου θα βαρύνουν αποκλειστικά εκείνον που θα τον προκαλέσει ενώ κανένα όφελος δεν θα επιτρεπόταν σε κανέναν από τους αντιμαχόμενους, μετά την λήξη του, όποια και αν ήταν η έκβασή του.

Στις 6 Απριλίου, μία μόνον μέρα μετά την έναρξη των εχθροπραξιών, το ελληνικό μέτωπο κατέρρευσε μετά από μάχη μικρής διάρκειας στη Μελούνα. Η πρώτη αυτή ήττα- η οποία αιτιολογούνταν κυρίως από την μη κατάλληλη προετοιμασία, ειδικότερα την απουσία οχυρωματικών έργων, την ανεπάρκεια εφεδρειών καθώς και την έλλειψη πυρομαχικών πεζικού και πυροβολικού- καταδείκνυε από τις πρώτες κιόλας ώρες του τυχοδιωκτικού πολέμου, δύο καθοριστικά ζητήματα: το μικρό ποσοστό των ελληνικών μονάδων που πολεμούσαν πραγματικά στα πεδία μάχης^. την πρόκριση της τακτικής της υποχώρησης, η οποία μεταφραζόταν από τη πλειοψηφία του στρατεύματος σε φυγή, τις περισσότερες φορές άτακτη ή απουσία, επομένως, πειθαρχίας και συνοχής προσδιόρισαν καταλυτικά και από την αρχή την πολεμική διαδικασία. Από την άλλη πλευρά, η τουρκική στρατιωτική ηγεσία δεν αντιλήφθηκε εγκαίρως αυτή την πρώτη της επιτυχία^. οι αψιμαχίες έτσι συνεχίστηκαν και τις επόμενες ημέρες, με τον ελληνικό στρατό να χάνει, σταδιακά, τα βασικά στηρίγματά του επί της συνοριακής γραμμής και να εκτίθεται όλο και περισσότερο στη θεσσαλική πεδιάδα.»

10. Τρίκαλα. Από τον Σεϊφουλλάχ ως τον Τσιτσάνη

Τρίκαλα. Από τον Σεϊφουλλάχ ως τον Τσιτσάνη

«Στις 12 Απριλίου, ο ελληνικός στρατός, μετά τη μάχη στα Δελέρια, αναγκάζεται να υποχωρήσει ατάκτως προς τη Λάρισα. Οι Λαρισαίοι, βλέποντας το στρατό να υποχωρεί, καταλαμβάνονται από πανικό κι εγκαταλείπουν την πόλη οδεύοντας προς το Βόλο.

Στην εφ. Ακρόπολις της 13ης Απριλίου διαβάζουμε πως το πολεμικό συμβούλιο έκρινε ακατάλληλη προς άμυνα τη Λάρισα και πως, κατόπιν αυτού, ο διάδοχος συγκέντρωσε όλη τη νύχτα το στρατό κι αποφάσισε να υποχωρήσει στα Φάρσαλα. Τηλεγράφημα από τα Τρίκαλα μάς πληροφορεί ότι μετά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού στα Φάρσαλα, η σιδηροδρομική γραμμή μέχρι Βόλου καταστράφηκε (Ακρόπολις 13/4).

Την επομένη, 14 Απριλίου, ο τύπος βοεί: Η εγκατάλειψις της Λαρίσσης οφείλεται εις την ανικανότητα η την δειλία των αρχηγών.

Την ίδια μέρα τα Τρίκαλα εκκενώνονται. Η εκκένωσις ήρχισε από της μεσημβρίας της χθες. Ευθύς ως διεδόθη ότι ο Ετέμ πασάς εισήλθεν εις Λάρισαν, οι κάτοικοι τρέπονται εις Φάρσαλα, Βώλον, Δομοκόν. Το τηλεγραφείον Τρικκάλων εσίγησε την 3 μ.μ. διότι και οι υπάλληλοι εγκατέλειψαν την πόλιν. Ελέγετο ότι και οι κάτοικοι Καλαμπάκας απήλθον αλλά δεν επεβεβαιώθη η φήμη, γράφει η Ακρόπολις (14/4).»

11. Η εποχή του Γεωργίου Α΄

Η εποχή του Γεωργίου Α΄

«Οι διεθνείς διαβουλεύσεις μεταξύ των Δυνάμεων, μετά την προσωρινή παύση των εχθροπραξιών, κατέληξαν στην υπογραφή στις 18 Σεπτεμβρίου των Προκαταρκτικών όρων της Ειρήνης. Οι όροι οι οποίοι αποτυπώνονταν σε δώδεκα άρθρα, σχετίζονταν: α) με τη ρύθμιση των συνόρων β) το ύψος της αποζημίωσης που όφειλαν οι νικημένοι να καταβάλουν στους Τούρκους- τέσσερα εκατομμύρια τουρκικές λίρες- καθώς και με την επιβολή της επιτροπής του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου γ) με το νομικό καθεστώς των Ελλήνων υπηκόων στην Τουρκία δ) με τον τρόπο μετατροπής της παρούσας προσωρινής συμφωνίας σε οριστική ε) με την υπογραφή συμφωνιών για τα ζητήματα ιθαγένειας στ) με την εκκένωση της Θεσσαλίας- η οποία συνδεόταν άμεσα με την εκπλήρωση των προβλεπόμενων όρων και ιδίως της πολεμικής αποζημίωσης ζ) τέλος, με ζητήματα που αφορούσαν στις εμπορικές και ναυτικές σχέσεις των δυο χωρών καθώς και σε θέματα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Το σχέδιο ειρήνης θα επικυρωθεί από το ελληνικό κοινοβούλιο στις 18 Σεπτεμβρίου 1897 ενώ δύο μήνες περίπου μετά θα υπογραφεί και η οριστική συνθήκη.»

Οπτικό υλικό

1. Η Σφραγίδα της «Ανώτατης Αρχής» της Εθνικής Εταιρείας
2. H αναχώρηση των επιστρατευθέντων στη Λάρισα
3. Η διάταξη των ελληνικών και τουρκικών στρατευμάτων
4. Η μάχη της Μελούνας σε λιθογραφία της εποχής
5. H μάχη στο Δομοκό
6. H μάχη του Δομοκού
7. Πρωτοσέλιδο του Petit Journal για τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο
8. Μεταφορά τραυματιών κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου
9. Η φυγή των αμάχων προς τα Φάρσαλα
10. To σώμα των Γαριβαλδινών στο Δομοκό
11. Η καταδίωξη του άμαχου πληθυσμού μετά τη μάχη στα Φάρσαλα
12. Μια μικρή δουλειά για έξι μεγάλους αστυνομικούς
13. Σκίτσο του Γιώργου Σουρή για την έκβαση του Πολέμου του 1897