1762

Ο Ζαν Ζακ Ρουσώ δημοσιεύει το παιδαγωγικό του ευαγγέλιο με τίτλο Εμίλ ή περί αγωγής. Αμέσως το βιβλίο απαγορεύτηκε. Οι επαναστατικές του ιδέες, ωστόσο, συνέχισαν να συζητιούνται επί χρόνια σε όλη την Ευρώπη. Ο Εμίλ είναι ένα παιδαγωγικό δοκίμιο με μορφή ουτοπικού μυθιστορήματος, γεμάτο πρακτικές συμβουλές. Ο Ρουσώ απέρριψε όλους τους προηγούμενους φιλοσόφους, που είχαν τολμήσει να διατυπώσουν γνώμες και απόψεις για την εκπαίδευση. Καλά λόγια είχε μόνο για τον Τζων Λοκ. Ο μικρός ήρωας Εμίλ διαπαιδαγωγείται από τον δάσκαλο και παιδαγωγό του Ζαν Ζακ κάπου στην εξοχή. Η μεγάλη δασκάλα και οδηγός και των δύο είναι η Φύση. Τα βιβλία είναι απαγορευμένα, μ’ εξαίρεση τον Ροβινσώνα Κρούσο, που ήταν το μόνο βιβλίο που μπορούσε να τους διδάξει μέσα από την εμπειρία για να ζήσουν τη ζωή ενός ήρωα.
Αφήστε τον να σκεφτεί πως είναι ο ίδιος ο Ροβινσώνας Κρούσος∙ αφήστε τον να δει τον εαυτό του ντυμένο με δέρματα, φορώντας ένα ψηλό καπέλο, μια σπάθα, όλο το αλλόκοτο ντύσιμο του Ροβινσώνα Κρούσου, ακόμα και την ομπρέλλα που ελάχιστα χρειάζεται… Αυτό είναι το πραγματικό κάστρο αυτής της ευτυχισμένης ηλικίας, όταν το παιδί δεν γνωρίζει άλλη ευτυχία από την τροφή και την ελευθερία. Η ελευθερία θεωρείται το ύψιστο αγαθό στη ζωή.

Διαβάστε σχετικά:
Ο Αιμίλιος δεν θ’ αποστηθίσει ποτέ τίποτα, ούτε καν μύθους, έστω και του Λα Φονταίν, όσο αθώοι, όσο γοητευτικοί κι αν είναι. Γιατί οι λέξεις των μύθων δεν είναι περισσότερο μύθοι απ’ όσο οι λέξεις της ιστορίας είναι ιστορία. Πώς είναι δυνατόν να τυφλωνόμαστε τόσο ώστε να αποκαλούμε τους μύθους ως ηθική των παιδιών, αγνοώντας ότι ο ηθικοπλαστικός μύθος, ενώ τα διασκεδάζει, τα εξαπατά˙ Πώς γοητευμένα από την πλαστή ιστορία αφήνουν να τους διαφεύγει η αλήθεια, και πώς ό τι κάνουμε για να είναι η μόρφωσή τους ευχάριστη τα εμποδίζει να επωφεληθούν; Οι μύθοι μπορούν να μορφώσουν τους μεγάλους, αλλά στα παιδιά πρέπει να λέμε την αλήθεια γυμνή: όταν την καλύπτουμε με κάποιο πέπλο, εκείνα δεν κάνουν τον κόπο να το σηκώσουν.
Υποχρεώνουν όλα τα παιδιά να μαθαίνουν τους μύθους του Λα Φονταίν και δεν υπάρχει ούτε ένα που να τους καταλαβαίνει. Αν τους καταλάβαιναν θα ήταν ακόμη χειρότερα, γιατί στους μύθους η ηθική είναι τόσο μπερδεμένη και τόσο δυσανάλογη της ηλικίας τους, ώστε θα τα οδηγούσε, μάλλον, στην κακία παρά στην αρετή. Θα μου πείτε, άλλο παράδοξο κι αυτό! Έστω. Ας δούμε όμως αν είναι σωστό.
Ισχυρίζομαι ότι ένα παιδί δεν καταλαβαίνει καθόλου τους μύθους που του μαθαίνουμε, γιατί όποια προσπάθεια κι αν καταβάλλουμε για να τους απλοποιήσουμε, το δίδαγμα που θέλουμε να αντλήσουμε μας αναγκάζει να εισάγουμε και ιδέες που το παιδί αδυνατεί να συλλάβει. Μάλιστα, ο ρυθμός του ποιήματος τους κάνει πιο εύκολους στην απομνημόνευση αλλά, συγχρόνως, πιο δύσκολους να εννοηθούν, οπότε επιλέγουμε την ευχαρίστηση εις βάρος της σαφήνειας. Αγνοώντας, μάλιστα, και το πλήθος εκείνο των μύθων που δεν έχουν τίποτα κατανοητό ή ωφέλιμο για τα παιδιά και που, αδιακρίτως, τους δίνουμε να μάθουν επειδή απλώς ανακατεύονται μ’ αυτούς, ας περιοριστούμε στους μύθους που ο δημιουργός φαίνεται να έφτιαξε ειδικά για τα παιδιά.
Σε όλη τη συλλογή του Λα Φονταίν, πέντε-έξι μονάχα μύθους γνωρίζω όπου λάμπει η παιδιάστικη αφέλεια. Από αυτούς, παίρνω τον πρώτο ως παράδειγμα, γιατί η ηθική του ταιριάζει σε κάθε ηλικία, τα παιδιά τον καταλαβαίνουν καλύτερα, τον μαθαίνουν με την μεγαλύτερη ευχαρίστηση και τέλος ο συγγραφέας για όλους αυτούς τους λόγους προτίμησε να τον τοποθετήσει στην αρχή του βιβλίου του. Υποθέτοντας ότι πραγματικά τα παιδιά κατανοούν το θέμα του, τους αρέσει και τα μορφώνει, ο μύθος αυτός είναι σίγουρα το αριστούργημά του: ας μου επιτρέψετε να τον διαβάσω στίχο-στίχο και να τον εξετάσω σύντομα.

ΤΟ ΚΟΡΑΚΙ ΚΑΙ Η ΑΛΕΠΟΥ

Ο κυρ-κόρακας σ’ ένα δέντρο κουρνιάζοντας
Κυρ! Τι σημαίνει η λέξη αυτή καθ’ εαυτή; Τι σημαίνει πριν από ένα κύριο όνομα; Ποιο νόημα έχει εδώ;
Τι είναι κοράκι;
Τι είναι ένα δέντρο κουρνιάζοντας; Δεν λέμε σ’ ένα δέντρο κουρνιάζοντας, αλλά κουρνιάζοντας σ’ ένα δέντρο. Συνεπώς πρέπει να του πούμε για τις ποιητικές αντιστροφές στην ποίηση, πρέπει να του πούμε τι είναι πεζό και τι στίχος.
Κρατούσε στο ράμφος του ένα τυρί.
Ποιο τυρί; Ήταν τυρί ελβετικό, μπρι ή ολλανδικό; Αν το παιδί δεν έχει δει ποτέ κοράκι, τι κερδίζετε όταν του μιλάτε για ένα κοράκι; Αν έχει δει, πώς θα καταλάβει ότι τα κοράκια κρατούν τυρί στο στόμα τους; Ας δίνουμε πάντα εικόνες που ν’ αποδίδουν κάτι το φυσικό.
Η κυρ-αλεπού δελεασμένη απ’ τη μυρωδιά
Πάλι κυρ! Μα για την αλεπού, δίκαια: είναι πραγματικός κυρ, άσσος σε όλα τα κόλπα του επαγγέλματός της. Πρέπει να πούμε τι είναι η αλεπού και να διακρίνουμε τον φυσικό της από τον συμβατικό χαρακτήρα που έχει στους μύθους. .
Δελεασμένη. Λέξη ασυνήθιστη, που πρέπει να εξηγήσουμε. Πρέπει να πούμε ότι τη χρησιμοποιούμε κυρίως σε ποιήματα. Το παιδί θα ρωτήσει γιατί μιλάμε διαφορετικά στα ποιήματα και διαφορετικά στα πεζά..
Δελεασμένη απ’ τη μυρωδιά ενός τυριού! Το τυρί εκείνο, που το κρατούσε ένας κόρακας κουρνιασμένος σε ένα δέντρο, πρέπει να μύριζε πολύ, για να το νιώσει η αλεπού σε μια λόχμη ή στην τρύπα όπου συνήθως καταφεύγει! Έτσι, λοιπόν, ασκείτε τον μαθητή σας σ’ αυτό το πνεύμα της σοφής κριτικής που μόνο με σαφείς αποδείξεις μπορεί να πεισθεί και γνωρίζει να διακρίνει την αλήθει από το ψέμα στις διηγήσεις των άλλων;
Του έπιασε περίπου αυτή την κουβέντα:
Αυτή την κουβέντα! Ώστε λοιπόν οι αλεπούδες μιλούν; Και μιλούν την ίδια γλώσσα με τα κοράκια; Σοφέ παιδαγωγέ, πρόσεξε: μέτρησε καλά την απάντησή σου, πριν τη δώσεις, γιατί έχει μεγαλύτερη σημασία απ’ όση νομίζεις.
Ε, καλή μέρα, κύριε Κόρακα!
Κύριε! Τίτλος που το παιδί βλέπει να τον γελοιοποιούν, πριν μάλιστα μάθει οτι είναι τίτλος τιμής. Αυτοί που λένε κύριε ντε Κόρακα θα έχουν πολλές σκοτούρες πριν μπορέσουν να εξηγύσουν αυτό το ντε.
Τι ωραίος που είστε! Τι όμορφος μου φαίνεστε!
Παρεμβολή, πλεονασμός ανώφελος χάριν του στίχου. Το παιδί, βλέποντας να επαναλαμβάνεται το ίδιο πράγμα με διαφορετικούς όρους, μαθαίνει να μιλά νωθρά. Αν πείτε ότι ο πλεονασμός αυτός αποτελεί τεχνική του ποιητή, και εισχωρεί στο σχέδιο της αλεπούς, που με τα λόγια θέλει να συσσωρεύσει εγκώμια, η δικαιολογία σας θα είναι καλή για μένα, αλλά όχι για τον μαθητή μου.
Δεν λέω ψέματα, αν το κελάηδισμά σας
Δεν λέω ψέματα! Δηλαδή, λέμε καμιά φορά και ψέματα; Πού θα φθάσει το παιδί, αν του μάθετε ότι η αλεπού λέει Δεν λέω ψέματα, επειδή ακριβώς λέει ψέματα;
Ανταποκρινόταν στο φτέρωμά σας,
Ανταποκρινόταν! Τι σημαίνει αυτή η λέξη; Μάθετε στο παιδί να συγκρίνει ιδιότητες τόσο διαφορετικές όσο η φωνή και τα φτερά και θα δείτε πόσο θα σας καταλάβει.
Θα ήσαστε ο φοίνικας, το μοναδικό αυτό πουλί,
ανάμεσα σ’ αυτά που φτεροκοπούν σε τούτο το δάσος.
Ο φοίνικας! Τι είναι φοίνικας; να που ξαφνικά φτάσαμε στην απατηλή αρχαιότητα, σχεδόν στη μυθολογία.
Σ’ αυτά που φτεροκοπούν σε τούτο το δάσος! Τι μεταφορικός λόγος! Ο κόλακας εξευγενίζει τη γλώσσα του και της δίνει περισσότερο μεγαλείο, για να την κάνει πιο θελκτική. Θα κατανοήσει το παιδί αυτά τα λεπτεπίλεπτα πράγματα; Γνωρίζει έστω, είναι δυνατόν να γνωρίζει, τι είναι ύφος υψηλό και τι λαϊκό;
Στα λόγια αυτά ο κόρακας τρελάθηκε από τη χαρά του
Θα πρέπει να έχεις δοκιμάσει ζωηρά πάθη, για να μπορείς να αισθανθείς αυτή την παροιμιακή έκφραση.
Και για να δείξει την ωραία του φωνή,
Μην ξεχνάτε ότι για να καταλάβει τον στίχο αυτόν και όλο τον μύθο, το παιδί πρέπει να γνωρίζει πώς είναι η ωραία φωνή του κόρακα.
Ανοίγει ένα φαρδύ ράμφος, αφήνει να πέσει η λεία του.
Ο στίχος αυτός είναι θαυμάσιος, η αρμονία και μόνο αποτελεί εικόνα. Βλέπω ένα κακάσχημο ράμφος ανοικτό, ακούω το τυρί να πέφτει ανάμεσα στα κλαδιά: τέτοιες ομορφιές χάνονται για τα παιδιά.
Η αλεπού τ’ αρπάζει και λέει: καλέ μου κύριε,
και ιδού που η καλοσύνη μεταβλήθηκε σε βλακεία. Σίγουρα, μια χαρά μόρφωση είναι κάτι τέτοια για τα παιδιά.
Μάθετε πως κάθε κόλακας
Γενικό αξίωμα: άντε να καταλάβουμε
ζει εις βάρος όποιου τον ακούει.
Ποτέ παιδί δέκα χρονών δεν κατάλαβε αυτόν τον στίχο.
Το μάθημα τούτο αξίζει, βέβαια, ένα κομμάτι τυρί.
Αυτό είναι κατανοητό και η σκέψη είναι πολύ καλή. Ωστόσο, πάλι, ελάχιστα είναι τα παιδιά που ξέρουν να συγκρίνουν ένα μάθημα με ένα κομμάτι τυρί και που δεν θα προτιμήσουν το τυρί από το μάθημα. Πρέπει, λοιπόν, να τους δώσουμε να καταλάβουν ότι τα λόγια αυτά είναι απλώς σαρκασμός. Τι λεπτεπίλεπτα πράγματα για παιδιά!
Ο κόρακας, ντροπιασμένος και ρεζίλης,
Άλλος ένας πλεονασμός, όμως αυτό εντελώς αδικαιολόγητος.
ορκίστηκε, αν και λίγο αργά, να μην του την ξαναφέρουν.
Ορκίστηκε! Ποιος ηλίθιος δάσκαλος τολμά να εξηγήσει στο παιδί τι είναι όρκος;

Επίσης:
Γίνονται πολλές σκέψεις για τις ιδιότητες ενός καλού παιδαγωγού. Η πρώτη που θα απαιτούσα, και που η ίδια προϋποθέτει πολλές άλλες, είναι να μην εξαγοράζεται ο άνθρωπος αυτός. Υπάρχουν επαγγέλματα τόσο ευγενικά, ώστε δεν μπορείς να τα εξασκήσεις έναντι αμοιβής χωρίς να φανείς ανάξιός τους. Τέτοιο είναι του πολεμιστή, τέτοιο είναι του παιδαγωγού. Ποιος λοιπόν θα μορφώσει το παιδί σου; Σου το είπα ήδη, εσύ ο ίδιος. Λοιπόν, αν δεν μπορείς, γίνε φίλος του. Δεν βλέπω άλλη λύση.
Παιδαγωγός! Ω τι υπέροχη ψυχή… Αλήθεια, για να κάνεις έναν άνθρωπο, πρέπει να είσαι πατέρας ή περισσότερο από άνθρωπος εσύ ο ίδιος. Ιδού το λειτούργημα που εμπιστεύεστε, χωρίς ιδιαίτερη ανησυχία, σε ανθρώπους που ό τι κάνουν το κάνουν για τον μισθό.
Όσο το σκέφτεσαι, τόσο διακρίνεις και νέες δυσκολίες. Θα έπρεπε ο παιδαγωγός να έχει μορφωθεί ειδικά για τον μαθητή του, οι υπηρέτες του να έχουν μορφωθεί ειδικά για τον κύριό τους, όλοι όσοι τον πλησιάζουν να έχουν τις προσλαμβάνουσες που οφείλουν να του μεταδίδουν. Θα έπρεπε, από αγωγή σε αγωγή, να φθάσουμε κι εγώ δεν ξέρω ως πού. Πώς γίνεται ένα παιδί να ανατραφεί καλά από κάποιον που ο ίδιος δεν ανατράφηκε καλά;
Αυτός ο σπάνιος θνητός είναι δυσεύρετος; Δεν το γνωρίζω.

Επίσης:
Διαπλάθουμε τα φυτά με την καλλιέργεια και τους ανθρώπους με την εκπαίδευση. Αν ο άνθρωπος γεννιόταν μεγάλος και δυνατός, το ανάστημα και η δύναμή του θα του ήταν άχρηστα έως ότου μάθαινε να τα χρησιμοποιεί. Θα ήταν επιζήμια γι’ αυτόν, εμποδίζοντας τους άλλους να σκεφθούν να τον προστατέψουν και αφημένος στον εαυτό του θα πέθαινε μέσα στην αθλιότητα πριν γνωρίσει τις ανάγκες του. Πολλοί παραπονούνται για την παιδική ηλικία και δεν βλέπουν ότι το ανθρώπινο γένος θα καταστρεφόταν, αν ο άνθρωπος δεν άρχιζε από το να είναι πρώτα παιδί.

Επίσης:
Δεν σκεφτόμαστε παρά να συντηρήσουμε το παιδί μας, αλλά αυτό δεν αρκεί. Οφείλουμε να του μάθουμε να διατηρείται όντας άνθρωπος, να αντέχει τις κακοτυχίες, να αψηφά τον πλούτο και την ανέχεια, να ζει, αν χρειαστεί, στους πάγους της Ισλανδίας ή στον καυτό βράχο της Μάλτας. Μάταια θα πάρετε προφυλάξεις για να μην πεθάνει, θα πρέπει ωστόσο να πεθάνει. Ακόμα κι αν ο θάνατός του δεν θα ήταν συνέπεια των φροντίδων σας, και πάλι θα είχαν παρερμηνευθεί. Μικρότερη σημασία έχει να το εμποδίσετε να πεθάνει, απ’ ό τι να το μάθετε να ζει. Ζω δεν σημαίνει αναπνέω, σημαίνει ενεργώ˙ σημαίνει χρησιμοποιώ τα όργανά μου, τις αισθήσεις μου, τις ικανότητές μου, όλα τα μέρη του εαυτού του, που μου παρέχουν το συναίσθημα της ύπαρξής μου. Ο άνθρωπος που έζησε περισσότερο δεν είναι εκείνος που μέτρησε περισσότερα χρόνια, αλλά εκείνος που ένιωσε περισσότερο τη ζωή. Κάποιος κηδεύτηκε στα εκατό του χρόνια, αλλά είχε πεθάνει από τη γέννησή του. Θα ήταν κερδισμένος αν πήγαινε στον τάφο του νέος, αν είχε ζήσει πραγματικά, τουλάχιστον, ως τότε.

Επίσης:
Ο ΚΟΡΑΚΑΣ ΚΑΙ Η ΑΛΕΠΟΥ

Ο κόρακας καθότανε
σ’ ένα ψηλό κλαρί
κι ανάμεσα στα δόντια του
κρατούσε ένα τυρί.
Μα η αλεπού η πονηρή
απ’ την οσμή λιγώνει
κι αρχίζει να τον επαινεί
και τάχα να τον καμαρώνει.
“Αφέντη και κυρ κόρακα
το φτέρωμά σου λάμπει
κι όταν πετάς σε χαίρονται
ο ουρανός κι οι κάμποι!
Σκεφτόμουν πως αν ήτανε
και η φωνή σου ωραία,
θα ήσουνα στον κόσμο αυτό
η πιο εκλεκτή παρέα”.
Κι ο κόρακας κορδώθηκε,
θέλησε απ’ τη χαρά του
να δείξει αμέσως τι φωνή
κρύβει στο λάρυγγά του.
Ανοίγει ευθύς το στόμα του
και βγάζει μια κραυγή,
μα όπως ήταν φυσικό
του πέφτει το τυρί.
Στιγμή δε χάνει η αλεπού
αμέσως το αρπάζει,
κι έτσι όπως έφευγε λοιπόν,
γυρνά και του φωνάζει:
“Φίλε μου αυτό που θα σου πω
πάντα να το θυμάσαι.
Τους ψεύτες και τους κόλακες
πρέπει να τους φοβάσαι!”
Κι ο κόρακας που ντράπηκε
για το κακό του πάθημα
κατάλαβε πως η αλεπού
του έδωσε ένα μάθημα