[26] Το εκπαιδευτικό σύστημα λοιπόν που μας έχουν κληροδοτήσει οι πρόγονοί μας κάθε άλλο παρά το περιφρονώ. Επαινώ όμως και αυτό που καθιερώθηκε στις ημέρες μας, εννοώ τη διδασκαλία της γεωμετρίας, της αστρολογίας και τους αποκαλούμενους εριστικούς διαλόγους, με τους οποίους οι νεότεροι ευχαριστιούνται περισσότερο από όσο πρέπει, ενώ κανένας από τους ηλικιωμένους δεν θα ισχυριζόταν ότι είναι ανεκτοί. [27] Ωστόσο, εκείνους που κλίνουν σ᾽ αυτά τους προτρέπω να εργάζονται σκληρά και να είναι αφοσιωμένοι σε όλα αυτά· γιατί η γνώμη μου είναι ότι, και αν ακόμη τα μαθήματα αυτά δεν μπορούν να προσφέρουν γενικά κανένα καλό, τουλάχιστον αποτρέπουν τους νεότερους να διαπράξουν πολλά άλλα σφάλματα. Γι᾽ αυτό η γνώμη μου είναι ότι για τους νέους ποτέ δεν θα βρεθούν ασχολίες πιο ωφέλιμες από αυτές ούτε και πιο ταιριαστές. [28] Αλλά, στους ηλικιωμένους και σε όσους δοκιμάστηκαν και μπήκαν στην τάξη των ανδρών φρονώ πως οι μελέτες αυτές δεν αρμόζουν πια. Πράγματι, βλέπω μερικούς από αυτούς που έχουν αποκτήσει στα μαθήματα αυτά τόσο μεγάλη κατάρτιση ώστε να διδάσκουν και τους άλλους, να μην μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις γνώσεις που έχουν στην κατάλληλη περίσταση, και στις άλλες υποθέσεις της ζωής τους να φαίνονται λιγότερο σώφρονες από τους μαθητές τους, για να μην πω από τους υπηρέτες τους. [29] Την ίδια γνώμη έχω και γι᾽ αυτούς που έχουν την ικανότητα να δημηγορούν και έχουν αποκτήσει όνομα από τη συγγραφή λόγων και γενικά για όλους όσοι διακρίνονται γύρω από τις τέχνες, τις γνώσεις και τις άλλες ικανότητες. Γιατί ξέρω ότι οι περισσότεροι από αυτούς ούτε σε ό,τι αφορά στις προσωπικές τους υποθέσεις έχουν κάνει σωστή διαχείριση ούτε στις ιδιωτικές συναναστροφές είναι ανεκτοί, ότι αδιαφορούν για τη γνώμη των συμπολιτών τους και είναι γεμάτοι από πολλά και μεγάλα ελαττώματα. Συνεπώς, νομίζω ότι ούτε και αυτοί μπορούν αν μετέχουν σ᾽ αυτήν την αγωγή και την παιδεία για την οποία συμβαίνει να μιλώ εγώ τώρα.
[30] Αφού αποδοκιμάζω τις τέχνες, τις γνώσεις και τις άλλες ικανότητες, ποιούς τότε ονομάζω μορφωμένους; Πρώτα πρώτα αυτούς που χειρίζονται καλά τα ζητήματα που παρουσιάζονται κάθε μέρα και αυτούς που έχουν σωστή άποψη για τις περιστάσεις και μάλιστα τέτοια που να μπορεί να βάζει ως στόχο και να πετυχαίνει τις περισσότερες φορές το συμφέρον. [31] Έπειτα, εκείνους που συμπεριφέρονται κατά τρόπο αρμόζοντα και δίκαιο σε όσους πλησιάζουν, εκείνους που υπομένουν καλόκαρδα και εύκολα τη δυσάρεστη και ενοχλητική συμπεριφορά των άλλων, ενώ οι ίδιοι φέρονται προς τους φίλους τους με τη μεγαλύτερη δυνατή επιείκεια και μετριοπάθεια. Ακόμη, μορφωμένους θεωρώ εκείνους που πάντοτε κυριαρχούν επί των ηδονών και δεν λυγίζουν μπροστά στις συμφορές, αλλά τις αντιμετωπίζουν σαν άνδρες και όπως αξίζει στη φύση μας. [32] Τέταρτον και το σπουδαιότερο, αυτούς που δεν τους χαλούν οι επιτυχίες μήτε απαρνιούνται τον εαυτό τους μήτε γίνονται υπερόπτες, αλλά παραμένουν σταθερά άνθρωποι λογικοί και δεν ικανοποιούνται περισσότερο με τα αγαθά που έχουν χάρη στην εύνοια της τύχης παρά με εκείνα που αποκτούν εξαρχής χάρη στον χαρακτήρα και τη φρόνησή τους. Για μένα, συνετοί, τέλειοι άνδρες και προικισμένοι με όλες τις αρετές είναι όσοι προσαρμόζουν τον εσωτερικό τους κόσμο όχι προς μια μόνο από αυτές τις ικανότητες αλλά προς όλες μαζί.
[33] Αυτές λοιπόν είναι οι απόψεις μου για τους μορφωμένους ανθρώπους. Όσο για την ποίηση του Ομήρου, του Ησιόδου και των υπολοίπων, επιθυμώ βέβαια να μιλήσω —γιατί νομίζω ότι θα έκανα να σωπάσουν όσοι στο Λύκειο απαγγέλλουν αποσπάσματα από έργα εκείνων και λένε ανοησίες γι᾽ αυτά— αλλά νιώθω τον εαυτό μου να παρασύρεται έξω από τη συμμετρία την καθιερωμένη για τα προοίμια. [34] Γνώρισμα όμως μυαλωμένου ανθρώπου είναι όχι να επιδιώκει την πολυλογία, όταν μπορεί να λέει για τα θέματα περισσότερα από άλλους ομιλητές, αλλά να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για όσα ζητήματα τυχαίνει κάθε φορά να συζητεί, πράγμα ακριβώς που πρέπει να κάνω και εγώ. Για τους ποιητές λοιπόν θα ξαναμιλήσουμε, εκτός και αν τα γεράματα βάλουν τέλος στη ζωή μου ή δεν έχω να πω κάτι για πράγματα σπουδαιότερα από αυτά.
[35] Τώρα πια θα μιλήσω για τις ευεργεσίες της πόλης προς τους Έλληνες, μολονότι την έχω εγκωμιάσει περισσότερο από όσο όλοι μαζί οι ασχολούμενοι με την ποίηση και τη ρητορική. Τώρα όμως δεν θα μιλήσω με τον ίδιο τρόπο· τότε είχα κάνει λόγο γι᾽ αυτήν σε λόγους μου για άλλα ζητήματα· σήμερα όμως το θέμα του λόγου μου θα είναι μόνο γι᾽ αυτήν. [36] Δεν αγνοώ όμως πόσο μεγάλο έργο αναλαμβάνω στην ηλικία στην οποία βρίσκομαι· αντίθετα, γνωρίζω πολύ καλά και επανειλημμένα έχω πει ότι είναι εύκολο να μεγαλοποιήσει κανείς με τον λόγο τα ασήμαντα πράγματα, αλλά δύσκολο να βρει επαίνους ισάξιους για έργα σημαντικά σε μέγεθος και ομορφιά. [37] Ωστόσο, δεν πρέπει για κανέναν λόγο να εγκαταλείψω το έργο αυτό, αλλά ίσα ίσα πρέπει να το φέρω σε πέρας, αν βέβαια έχουμε ακόμα ζωή μπροστά μας, αφού άλλωστε είναι πολλά αυτά που με παρακινούν να το γράψω· και πρώτα πρώτα, αυτοί που δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να κατηγορούν αδιάντροπα την πόλη μας· έπειτα, εκείνοι που την επαινούν με χάρη μεν, αλλά που τους λείπει η πείρα και ο έπαινός τους δεν ανταποκρίνεται στην αξία της· [38] τρίτον, οι άλλοι που λένε για την πόλη καλά λόγια, αλλά που ξεπερνούν τα ανθρώπινα μέτρα, έτσι ώστε να δημιουργούνται πολλές ενστάσεις προς αυτούς· τέλος, περισσότερο από όλα η ηλικία στην οποία είμαι τώρα, που, όπως είναι φυσικό, αποτρέπει τους άλλους ανθρώπους από ένα τέτοιο έργο· (όχι όμως εμένα)· γιατί ελπίζω ότι, αν το κατορθώσω, θα αποκτήσω φήμη μεγαλύτερη από αυτή που έχω· αν όμως συμβεί να αναπτύξω το θέμα κατώτερα από την αξία του, τότε θα τύχω πολλής συγγνώμης από τους ακροατές μου.