Γραφικό

Μνημοσύνη
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο,
ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο
ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος, Θεογονία 915-7

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ

Παναθηναϊκός (12) (119-129)


[119] Ἤδη δὲ περὶ ἧς θ᾽ ὑπεθέμην καὶ τῶν προγόνων ποιήσομαι τοὺς λόγους, ἐκείνων τῶν χρόνων ἐπιλαβόμενος ὅτ᾽ οὐκ ἦν οὔτ᾽ ὀλιγαρχίας οὔτε δημοκρατίας ὄνομά πω λεγόμενον, ἀλλὰ μοναρχίαι καὶ τὰ γένη τὰ τῶν βαρβάρων καὶ τὰς πόλεις τὰς Ἑλληνίδας ἁπάσας διῴκουν. [120] Διὰ τοῦτο δὲ προειλόμην πορρωτέρωθεν ποιήσασθαι τὴν ἀρχὴν, πρῶτον μὲν ἡγούμενος προσήκειν τοῖς ἀμφισβητοῦσιν ἀρετῆς εὐθὺς ἀπὸ γενεᾶς διαφέροντας εἶναι τῶν ἄλλων, ἔπειτ᾽ αἰσχυνόμενος εἰ περὶ ἀνδρῶν ἀγαθῶν μὲν, οὐδὲν δ᾽ ἐμοὶ προσηκόντων πλείω διαλεχθεὶς τῶν μετρίων, περὶ τῶν προγόνων τῶν τὴν πόλιν κάλλιστα διοικησάντων μηδὲ μικρὰν ποιήσομαι μνείαν, [121] οἳ τοσοῦτον βελτίους ἐγένοντο τῶν τὰς δυναστείας ἐχόντων, ὅσον περ ἄνδρες οἱ φρονιμώτατοι καὶ πραότατοι διενέγκοιεν ἂν θηρίων τῶν ἀγριωτάτων καὶ πλείστης ὠμότητος μεστῶν. Τί γὰρ οὐκ ἂν εὕροιμεν τῶν ὑπερβαλλόντων ἀνοσιότητι καὶ δεινότητι πεπραγμένον ἐν ταῖς ἄλλαις πόλεσιν, καὶ μάλιστ᾽ ἐν ταῖς μεγίσταις καὶ τότε νομιζομέναις καὶ νῦν εἶναι δοκούσαις; Οὐ φόνους ἀδελφῶν καὶ πατέρων καὶ ξένων παμπληθεῖς γεγενημένους; [122] Οὐ σφαγὰς μητέρων καὶ μίξεις καὶ παιδοποιΐας ἐξ ὧν ἐτύγχανον αὐτοὶ πεφυκότες; Οὐ παίδων βρῶσιν ὑπὸ τῶν οἰκειοτάτων ἐπιβεβουλευμένην; Οὐκ ἐκβολὰς ὧν ἐγέννησαν, καὶ καταποντισμοὺς καὶ τυφλώσεις καὶ τοσαύτας τὸ πλῆθος κακοποιΐας ὥστε μηδένα πώποτ᾽ ἀπορῆσαι τῶν εἰθισμένων καθ᾽ ἕκαστον τὸν ἐνιαυτὸν εἰσφέρειν εἰς τὸ θέατρον τὰς τότε γεγενημένας συμφοράς;
[123] Ταῦτα δὲ διῆλθον, οὐκ ἐκείνους λοιδορῆσαι βουλόμενος, ἀλλ᾽ ἐπιδεῖξαι παρὰ τοῖς ἡμετέροις οὐ μόνον οὐδὲν τοιοῦτον γεγενημένον· τοῦτο μὲν γὰρ ἂν σημεῖον ἦν οὐκ ἀρετῆς, ἀλλ᾽ ὡς οὐχ ὅμοιοι τὰς φύσεις ἦσαν τοῖς ἀνοσιωτάτοις γεγενημένοις· δεῖ δὲ τοὺς ἐπιχειροῦντας καθ᾽ ὑπερβολήν τινας ἐπαινεῖν μὴ τοῦτο μόνον ἐπιδεικνύναι, μὴ πονηροὺς ὄντας αὐτοὺς, ἀλλ᾽ ὡς ἁπάσαις ταῖς ἀρεταῖς καὶ τῶν τότε καὶ τῶν νῦν διήνεγκαν. Ἅπερ ἔχοι τις ἂν καὶ περὶ τῶν προγόνων τῶν ἡμετέρων εἰπεῖν. [124] Οὕτω γὰρ ὁσίως καὶ καλῶς καὶ τὰ περὶ τὴν πόλιν καὶ τὰ περὶ σφᾶς αὐτοὺς διῴκησαν, ὥσπερ προσῆκον ἦν τοὺς ἀπὸ θεῶν μὲν γεγονότας, πρώτους δὲ καὶ πόλιν οἰκήσαντας καὶ νόμοις χρησαμένους, ἅπαντα δὲ τὸν χρόνον ἠσκηκότας εὐσέβειαν μὲν περὶ τοὺς θεοὺς δικαιοσύνην δὲ περὶ τοὺς ἀνθρώπους, ὄντας δὲ μήτε μιγάδας μήτ᾽ ἐπήλυδας, ἀλλὰ μόνους αὐτόχθονας τῶν Ἑλλήνων, [125] καὶ ταύτην ἔχοντας τὴν χώραν τροφὸν, ἐξ ἧσπερ ἔφυσαν, καὶ στέργοντας αὐτὴν ὁμοίως ὥσπερ οἱ βέλτιστοι τοὺς πατέρας καὶ τὰς μητέρας τὰς αὑτῶν, πρὸς δὲ τούτοις οὕτω θεοφιλεῖς ὄντας ὥσθ᾽ ὃ δοκεῖ χαλεπώτατον εἶναι καὶ σπανιώτατον, εὑρεῖν τινὰς τῶν οἴκων τῶν τυραννικῶν καὶ βασιλικῶν ἐπὶ τέτταρας ἢ πέντε γενεὰς διαμείναντας, καὶ τοῦτο συμβῆναι μόνοις ἐκείνοις. [126] Ἐριχθόνιος μὲν γὰρ ὁ φὺς ἐξ Ἡφαίστου καὶ Γῆς παρὰ Κέκροπος ἄπαιδος ὄντος ἀρρένων παίδων τὸν οἶκον καὶ τὴν βασιλείαν παρέλαβεν· ἐντεῦθεν δ᾽ ἀρξάμενοι πάντες οἱ γενόμενοι μετ᾽ ἐκεῖνον, ὄντες οὐκ ὀλίγοι, τὰς κτήσεις τὰς αὑτῶν καὶ τὰς δυναστείας τοῖς αὑτῶν παισὶν παρέδοσαν μέχρι Θησέως. Περὶ οὗ πρὸ πολλοῦ ἂν ἐποιησάμην μὴ διειλέχθαι πρότερον περὶ τῆς ἀρετῆς καὶ τῶν πεπραγμένων αὐτῷ· πολὺ γὰρ ἂν μᾶλλον ἥρμοσεν ἐν τῷ λόγῳ τῷ περὶ τῆς πόλεως διελθεῖν περὶ αὐτῶν. [127] Ἀλλὰ γὰρ χαλεπὸν ἦν, μᾶλλον δ᾽ ἀδύνατον, τὰ κατ᾽ ἐκεῖνον ἐπελθόντα τὸν χρόνον εἰς τοῦτον ἀποθέσθαι τὸν καιρὸν ὃν οὐ προῄδειν ἐσόμενον. Ἐκεῖνα μὲν οὖν ἐάσομεν, ἐπειδὴ πρὸς τὸ παρὸν αὐτοῖς κατεχρησάμην· μιᾶς δὲ μόνον μνησθήσομαι πράξεως, ᾗ συμβέβηκεν μήτ᾽ εἰρῆσθαι πρότερον μήτε πεπρᾶχθαι μηδ᾽ ὑφ᾽ ἑνὸς ἄλλου πλὴν ὑπὸ Θησέως, σημεῖον δ᾽ εἶναι μέγιστον τῆς ἀρετῆς τῆς ἐκείνου καὶ φρονήσεως. [128] Ἔχων γὰρ βασιλείαν ἀσφαλεστάτην καὶ μεγίστην, ἐν ᾗ πολλὰ καὶ καλὰ διαπεπραγμένος ἦν καὶ κατὰ πόλεμον καὶ περὶ διοίκησιν τῆς πόλεως, ἅπαντα ταῦθ᾽ ὑπερεῖδεν, καὶ μᾶλλον εἵλετο τὴν δόξαν τὴν ἀπὸ τῶν πόνων καὶ τῶν ἀγώνων εἰς ἅπαντα τὸν χρόνον μνημονευθησομένην ἢ τὴν ῥᾳθυμίαν καὶ τὴν εὐδαιμονίαν τὴν διὰ τὴν βασιλείαν ἐν τῷ παρόντι γιγνομένην. [129] Καὶ ταῦτ᾽ ἔπραξεν, οὐκ ἐπειδὴ πρεσβύτερος γενόμενος ἀπολελαυκὼς ἦν τῶν ἀγαθῶν τῶν παρόντων, ἀλλ᾽ ἀκμάζων τὴν μὲν πόλιν, ὡς λέγεται, διοικεῖν τῷ πλήθει παρέδωκεν, αὐτὸς δ᾽ ὑπὲρ ταύτης τε καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων διετέλει κινδυνεύων.


[119] Τώρα πλέον θα μιλήσω για το πολίτευμα που έθεσα ως υπόθεση του λόγου μου και για τους προγόνους, πηγαίνοντας πίσω σε εκείνη την εποχή που δεν υπήρχαν ακόμη οι λέξεις ούτε «ολιγαρχία» ούτε «δημοκρατία», αλλά μοναρχίες κυβερνούσαν και τις βαρβαρικές φυλές και όλες τις ελληνικές πόλεις. [120] Οι λόγοι για τους οποίους προτίμησα να αρχίσω ξεκινώντας από το απώτατο παρελθόν είναι η εξής: πρώτον, νόμιζα ότι όσοι διεκδικούν τα πρωτεία της αρετής πρέπει να υπερέχουν των άλλων αμέσως από την πρώτη στιγμή της καταγωγής τους· δεύτερον, ντρέπομαι, τη στιγμή που είπα περισσότερα από όσα έπρεπε για άνδρες αξιόλογους μεν, αλλά που δεν έχουν καμιά συγγένεια με εμένα, να μην κάνω μήτε και μικρή μνεία για τους προγόνους μας, που κυβέρνησαν άριστα την πόλη, [121] επειδή υπήρξαν τόσο πολύ ανώτεροι από εκείνους που είχαν την απόλυτη εξουσία όσο ακριβώς είναι δυνατό να διαφέρουν οι φρονιμότατοι και πραότατοι άνθρωποι από τα θηρία τα πιο άγρια και τα πιο αιμοβόρα. Ποιά πράξη από αυτές που διακρίνονται για την ανοσιότητα και την αγριότητά τους δεν θα βρούμε να έχει διαπραχθεί στις άλλες πόλεις, και ιδιαίτερα σε αυτές που θεωρούνταν και εξακολουθούν να θεωρούνται ακόμη και σήμερα ότι είναι μεταξύ των μεγαλύτερων; Δεν έχουν γίνει τόσοι φόνοι μεταξύ αδελφών, φόνοι πατέρων και ξένων; [122] Σφαγές μητέρων, αιμομιξίες και παιδιά γεννημένα από τους ίδιους με εκείνα γονείς; Δεν θα βρούμε παιδιά, που οι πιο στενοί συγγενείς τους είχαν σχεδιάσει να τα δώσουν τροφή στους γονείς τους; Δεν θα βρούμε εκθέσεις νηπίων από τους γονείς του, τυφλώσεις και κακοποιήσεις τόσες πολλές στον αριθμό, ώστε να μην υπάρχει έλλειψη θεμάτων σε κανέναν από αυτούς που συνηθίζουν κάθε χρόνο να παρουσιάζουν στο θέατρο τα ανοσιουργήματα εκείνης της εποχής;
[123] Ανέφερα αυτά, όχι επειδή ήθελα να λοιδορήσω αυτές τις πόλεις, αλλά για να αποδείξω ότι οι πρόγονοί μας δεν έχουν κάνει τίποτε το παρόμοιο· αυτό βέβαια δεν θα ήταν σημάδι αρετής, αλλά δείχνει ότι οι πρόγονοί μας δεν είχαν καταντήσει στη φύση τους όμοιοι με τους πλέον ανόσιους ανθρώπους! Όσοι επιχειρούν να επαινούν υπερβολικά κάποιους ανθρώπους έχουν υποχρέωση να μην αρκούνται να αποδείξουν μόνο τούτο, ότι αυτοί δεν είναι κακοήθεις, αλλά ότι σε όλες τις αρετές υπήρξαν ανώτεροι και από τους παλαιότερους και από τους συγχρόνους τους· αυτά ακριβώς θα μπορούσε κανείς να πει και για τους δικούς μας προγόνους. [124] Γιατί και τις υποθέσεις της πόλης και τις μεταξύ τους σχέσεις ρύθμισαν με τόση δικαιοσύνη και εντιμότητα, όπως ταίριαζε από ανθρώπους των οποίων η καταγωγή κρατάει από τους θεούς, που πρώτοι ίδρυσαν πόλη και έκαναν χρήση νόμων, που ανέκαθεν έχουν δείξει ευσέβεια προς τους θεούς και δικαιοσύνη προς τους ανθρώπους, που δεν ήταν ούτε μιγάδες ούτε ξενόφερτοι αλλά οι μόνοι αυτόχθονες από τους Έλληνες, [125] που είχαν τροφό τη χώρα που τους γέννησε, και που την αγαπούσαν όπως ακριβώς τα καλύτερα παιδιά τους πατέρες και τις μητέρες τους· κοντά δε σ᾽ αυτά ήταν τόσο αγαπητοί στους θεούς, ώστε αυτό που θεωρείται ότι είναι το πιο δύσκολο και πιο σπάνιο πράγμα, να βρει δηλαδή κανείς κάποιες δυναστείες τυράννων ή βασιλέων να παραμένουν στην εξουσία επί τέσσερις ή πέντε γενεές, και αυτό να συμβεί μόνο σε εκείνους. [126] Ο Εριχθόνιος δηλαδή, ο γιος του Ηφαίστου και της Γης, κληρονόμησε από τον Κέκροπα, που δεν είχε γιους, τον οίκο και τη βασιλεία· με αφετηρία την εποχή εκείνη, όλοι όσοι έζησαν ύστερα από εκείνον, και δεν ήταν λίγοι, μεταβίβασαν στα παιδιά τους τις κτήσεις και την εξουσία τους χωρίς διακοπή μέχρι τη βασιλεία του Θησέα. Για την αρετή και τα κατορθώματα του Θησέα θα προτιμούσα να μην είχα μιλήσει προηγουμένως· γιατί θα άρμοζε πολύ περισσότερο να μιλήσω γι᾽ αυτά στο μέρος του λόγου το σχετικό με την πόλη. [127] Αλλά μου ήταν δύσκολο, μάλλον αδύνατο, να αφήσω για αργότερα, συγκεκριμένα για την παρούσα στιγμή, που δεν ήξερα από πριν ότι θα παρουσιαζόταν, όσα τότε μου είχαν έρθει στον νου. Επειδή προς το παρόν έχω κάνει κατάχρηση αυτών, γι᾽ αυτό δεν θα αναφερθώ σ᾽ αυτά· θα μνημονεύσω όμως ένα κατόρθωμά του, που μήτε έχει αναφερθεί προηγουμένως μήτε έχει γίνει από κάποιον άλλον εκτός από τον Θησέα, δείγμα τρανό της αρετής και της φρόνησής του. [128] Ενώ δηλαδή είχε βασιλεία ασφαλέστατη και πάρα πολύ μεγάλη, στη διάρκεια της οποίας είχε πετύχει πολλά και ωραία έργα και στον πόλεμο και στη διοίκηση της πόλης, αδιαφόρησε για όλα αυτά και προτίμησε τη δόξα από τους μόχθους και από τους αγώνες που θα μνημονεύεται αιώνια παρά την ηρεμία και την ευδαιμονία που του εξασφάλιζε τότε η βασιλεία. [129] Έκανε αυτά, όχι όταν είχε πια γεράσει και είχε απολαύσει τα αγαθά που υπήρχαν στη διάθεσή του, αλλά πάνω στην ακμή της ηλικίας του, όπως λένε, παρέδωσε την πόλη στον λαό για να την κυβερνήσει, ενώ ο ίδιος πέρασε όλη τη ζωή του διακινδυνεύοντας για την πατρίδα του και για τους άλλους Έλληνες.