Αυτό που μας κάνει να γίνουμε ενάρετοι άνθρωποι κάποιοι νομίζουν ότι είναι η φύση, κάποιοι άλλοι ότι είναι ο εθισμός και κάποιοι τρίτοι ότι είναι η διδαχή. Το στοιχείο «φύση» είναι φανερό ότι είναι κάτι που δεν εξαρτάται από μας, αλλά υπάρχει στους αληθινά ευνοημένους από την τύχη ανθρώπους. Ο θεωρητικός, πάλι, διδακτικός λόγος φοβούμαι ότι δεν έχει τη δύναμη να επιδρά σε όλους, αλλ᾽ ότι η ψυχή του «μαθητή» πρέπει πρώτα να καλλιεργηθεί μέσω του εθισμού ώστε να αισθάνεται τη χαρά και τη λύπη με τον τρόπο που πρέπει — ακριβώς όπως το χωράφι που θα θρέψει τον σπόρο. Γιατί δεν πρόκειται, θαρρώ, να ακούσει τον αποτρεπτικό λόγο, ούτε και να τον καταλάβει, ο άνθρωπος που ζει κατά τις επιταγές του πάθους. Τον άνθρωπο που βρίσκεται σ᾽ αυτή την κατάσταση πώς να τον πείσεις να αλλάξει; Και γενικά το πάθος δεν φαίνεται να υπακούει στον λόγο αλλά στη βία. Είναι, επομένως, ανάγκη ο χαρακτήρας να έχει, κατά κάποιον τρόπο, από πριν κάποια συγγενική σχέση με την αρετή: να αγαπάει το ωραίο και να μη μπορεί να υποφέρει την ασχήμια.
Από την άλλη, είναι δύσκολο να πάρει κανείς από τα πρώτα νεανικά του χρόνια σωστή αγωγή προς την κατεύθυνση της αρετής, αν δεν ανατραφεί κάτω από ανάλογους νόμους· γιατί για τους περισσότερους ανθρώπους, ιδίως όταν είναι νέοι, δεν είναι ευχάριστο να ζουν τη ζωή τους με σωφροσύνη και καρτερία. Γι᾽ αυτό και πρέπει να ορίζονται με νόμους η ανατροφή και οι ασχολίες των νέων: στην πραγματικότητα, τα πράγματα αυτά δεν θα τους είναι πια δυσάρεστα, όταν θα τους έχουν γίνει μια καθημερινή συνήθεια. [1180a] Όμως δεν είναι ασφαλώς αρκετό να έχουν μια σωστή ανατροφή και φροντίδα μόνο όταν είναι νέοι· τα πράγματα αυτά πρέπει να τα κάνουν —και να αποκτούν τις σχετικές συνήθειες— και όταν ανδρωθούν· χρειαζόμαστε γι᾽ αυτό νόμους και γι᾽ αυτά, και γενικά για ολόκληρη τη ζωή. Γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι υποτάσσονται πιο πολύ στην πίεση και στον εξαναγκασμό παρά στον λόγο, πιο πολύ στις τιμωρίες παρά στο ωραίο και στο καλό. Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που κάποιοι πιστεύουν ότι οι νομοθέτες πρέπει να παρακινούν και να προτρέπουν τους ανθρώπους στην αρετή στο όνομα του ωραίου και του καλού, με τη βεβαιότητα ότι όσοι ανατράφηκαν σωστά με καλές συνήθειες θα ακούσουν τις προτροπές τους, την ίδια όμως στιγμή πρέπει επίσης να ορίζουν ποινές και τιμωρίες για τους ανυπάκουους και για τους κατώτερης φύσης ανθρώπους· γι᾽ αυτούς, τέλος, που δεν διορθώνονται με τίποτε πρέπει να προβλέπουν παντοτινή εξορία· γιατί ο σωστός και ενάρετος άνθρωπος, αυτός που ζει προσηλωμένος στο ωραίο και στο καλό, θα πειθαρχήσει στον λόγο, ενώ το κατώτερης ποιότητας άτομο, αυτός που κυνηγάει μόνο την ηδονή, διορθώνεται με τιμωρία που προκαλεί λύπη — όπως ακριβώς τα υποζύγια. Γι᾽ αυτό και λένε ότι οι λύπες που προκαλούνται στα άτομα αυτά από τις τιμωρίες που τους επιβάλλονται πρέπει να είναι τέτοιες ώστε να είναι οι κατεξοχήν αντίθετες προς τις αγαπημένες τους ηδονές. Αν λοιπόν, όπως το είπαμε μόλις πιο πάνω, αυτός που πρόκειται να γίνει ενάρετος άνθρωπος πρέπει να ανατραφεί σωστά και να αποκτήσει σωστές συνήθειες· αν στη συνέχεια πρέπει —με ανάλογο τρόπο— να γεμίζει τη ζωή του με σημαντικές ασχολίες και να μην κάνει —με ή χωρίς τη θέλησή του— τίποτε το μικρό και τιποτένιο· αν όλα αυτά δεν μπορούν να γίνουν παρά μόνο στους ανθρώπους που ζουν σύμφωνα με κάποιον καθοδηγητικό νου και κάποια σωστή τάξη, που είναι εφοδιασμένη με δύναμη, τότε: η μεν πατρική προσταγή δεν έχει την απαιτούμενη ισχύ ή δύναμη εξαναγκασμού (όπως δεν την έχει και η προσταγή ενός κάποιου ανθρώπου, εκτός και αν είναι βασιλιάς ή κάτι παρόμοιο), ο νόμος όμως την έχει αυτή τη δύναμη εξαναγκασμού, καθώς είναι ένας κανόνας που έχει την αρχή του σε κάποια πρακτική σοφία και σε κάποιον νου. Και ενώ οι άνθρωποι μισούν αυτούς που αντιτίθενται στις επιθυμίες τους, έστω και αν αντιτίθενται δικαιολογημένα, ο νόμος δεν προκαλεί το μίσος ορίζοντας το σωστό.
Φαίνεται, ωστόσο, ότι μόνο στην πόλη των Λακεδαιμονίων και σε κάτι λίγες ακόμη πόλεις ο νομοθέτης έλαβε πρόνοια για τα θέματα της ανατροφής και των ασχολιών των ανθρώπων· στις περισσότερες πόλεις τα θέματα αυτά είναι τελείως παραμελημένα, και ο καθένας ζει όπως του αρέσει — κατά τον τρόπο των Κυκλώπων «επιβάλλοντας τους δικούς του νόμους στα παιδιά και στη γυναίκα του». Το καλύτερο λοιπόν είναι να υπάρχει μια δημόσια και ορθολογική για τα θέματα αυτά φροντίδα· αφού όμως η δημόσια φροντίδα έχει τελείως παραμεληθεί, θα φαινόταν σωστό να βοηθήσει ξεχωριστά ο καθένας τα παιδιά του και τους φίλους του να αποκτήσουν την αρετή: να έχει τη δύναμη, ή τουλάχιστο τη θέληση, να το κάνει. Από όσα όμως έχουμε πει προηγουμένως φαίνεται ότι αυτό θα μπορούσε να το κάνει, αν αποκτούσε τη γνώση και την ικανότητα να νομοθετεί. Γιατί είναι φανερό ότι οι δημόσιες πρόνοιες γίνονται μέσω των νόμων, και, βέβαια, είναι καλές, αν γίνονται μέσω καλών νόμων — αν είναι γραπτοί [1180b] ή άγραφοι οι νόμοι, φαίνεται πως δεν έχει σημασία, όπως δεν φαίνεται επίσης να έχει σημασία αν πρόκειται για νόμους μέσω των οποίων θα γίνει η εκπαίδευση ενός μόνο ατόμου ή ομάδας ατόμων — όπως ακριβώς το πράγμα δεν έχει σημασία στην περίπτωση της μουσικής, της γυμναστικής ή των άλλων αντικειμένων της παιδείας. Γιατί όπως στην πόλη έχουν κυρίαρχη δύναμη οι νόμοι και οι εθιμικές συνήθειες, έτσι και στα σπιτικά έχουν κυρίαρχη δύναμη οι εντολές του πατέρα και οι οικογενειακές συνήθειες — εδώ μάλιστα ακόμη περισσότερο, λόγω των δεσμών αίματος και των ευεργεσιών· γιατί τα παιδιά έχουν από μιας αρχής μια φυσική αγάπη και μια διάθεση υπακοής στον πατέρα τους.
Έπειτα, η παιδεία που προσφέρεται σε ένα μόνο άτομο φαίνεται να διαφέρει από την παιδεία που προσφέρεται σε ομάδα ατόμων — ακριβώς όπως στην περίπτωση της ιατρικής· γιατί, ενώ η ανάπαυση και η αποχή από το φαγητό κάνουν γενικά καλό στους ανθρώπους που έχουν πυρετό, στον συγκεκριμένο άρρωστο μπορεί αυτά να μην κάνουν καλό· το ίδιο και ο έμπειρος δάσκαλος της πυγμαχίας δεν συστήνει ασφαλώς σε όλους τους μαθητές του τον ίδιο τρόπο μάχης. Φαίνεται λοιπόν ότι η ωφέλεια για το επιμέρους άτομο θα είναι μεγαλύτερη και ακριβέστερη, αν η πρόνοια πάρει καθαρά ατομικό χαρακτήρα· γιατί τότε το κάθε επιμέρους άτομο πετυχαίνει σε μεγαλύτερο βαθμό αυτό που του είναι πρόσφορο. Τη φροντίδα όμως της επιμέρους περίπτωσης θα την κάνει με τον καλύτερο τρόπο ο γιατρός, ο δάσκαλος της γυμναστικής ή οποιοσδήποτε άλλος κάτοχος της καθολικής γνώσης για το τί είναι καλό για όλους τους ανθρώπους ή για τους ανθρώπους αυτής και αυτής της περίπτωσης (γιατί οι επιστήμες και λέμε ότι ασχολούνται, και πράγματι ασχολούνται με το γενικό και το καθολικό). Φυσικά, τίποτε ασφαλώς δεν εμποδίζει να επιδείξει σωστή φροντίδα σε μια δεδομένη περίπτωση και ένας άνθρωπος που δεν έχει επιστημονικές γνώσεις, που έχει όμως εμπειρικά παρατηρήσει με πολλή προσοχή τί ακριβώς συμβαίνει σε μια τέτοια περίπτωση — ακριβώς όπως κάποιοι φαίνεται ότι μπορούν να κάνουν άριστα τον γιατρό του εαυτού τους, δεν είναι όμως σε θέση να προσφέρουν οποιαδήποτε βοήθεια σε κάποιον άλλον. Πρέπει, ωστόσο, να μείνουμε εξίσου σύμφωνοι ότι ο άνθρωπος που θέλει να γίνει ειδικός στην πράξη ή στη θεωρία πρέπει να προχωρήσει προς το γενικό και το καθολικό, και να επιτύχει να το γνωρίσει όσο γίνεται καλύτερα· γιατί, όπως το είπαμε ήδη, με αυτό, στην πραγματικότητα, ασχολούνται οι επιστήμες.
Ασφαλώς όμως και αυτός, επίσης, που με κατάλληλη φροντίδα θέλει να κάνει καλύτερους τους ανθρώπους, είτε αυτοί είναι πολλοί είτε είναι λίγοι, πρέπει να προσπαθήσει να αποκτήσει τις ικανότητες του νομοθέτη, αν είναι αλήθεια ότι καλοί άνθρωποι γινόμαστε μέσω των νόμων. Δεν είναι λοιπόν δουλειά του πρώτου τυχόντα να οδηγήσει στη σωστή κατάσταση τον οποιονδήποτε — αυτόν που έχει βρεθεί μπροστά του· αν κάποιος μπορεί να το κάνει αυτό, αυτός είναι ο κάτοχος της ειδικής γνώσης, ακριβώς όπως συμβαίνει στα ιατρικά θέματα, καθώς και σε όλα τα άλλα θέματα με τα οποία σχετίζεται μια συστηματική φροντίδα και μια πρακτική σοφία.
Μήπως λοιπόν ύστερα από αυτά πρέπει να εξετάσουμε από πού και με ποιόν τρόπο μπορεί κανείς να αποκτήσει την ικανότητα να νομοθετεί; Ό,τι συμβαίνει σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, το ίδιο ακριβώς και εδώ: ασφαλώς από τους πολιτικούς — παραπάνω είχαμε, πράγματι, θεωρήσει ότι η νομοθετική είναι μέρος της πολιτικής. Ή μήπως είναι φανερό ότι υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στην πολιτική και στις άλλες επιστήμες και τέχνες; Στις άλλες, πράγματι, επιστήμες και τέχνες είναι φανερό ότι είναι τα ίδια πρόσωπα αυτοί που τις διδάσκουν και αυτοί που τις ασκούν (παράδειγμα οι γιατροί και οι ζωγράφοι)· στην περίπτωση όμως της πολιτικής αυτοί που υπόσχονται ότι μπορούν να τη διδάξουν είναι οι σοφιστές, [1181a] κανένας τους όμως δεν την ασκεί. Αυτοί που την ασκούν είναι οι πολιτικοί. Αυτοί όμως θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι το κάνουν αυτό το πράγμα πιο πολύ χάρη σε κάποια φυσική επιτηδειότητα και εμπειρία που έχουν παρά επί τη βάσει μιας διανοητικής διαδικασίας· γιατί δεν τους βλέπουμε ούτε να γράφουν ούτε να μιλούν πάνω σ᾽ αυτά τα θέματα (και όμως αυτό θα ήταν ασφαλώς ωραιότερο από το να γράφουν λόγους για τα δικαστήρια και για τις συνελεύσεις του λαού)· όπως δεν τους βλέπουμε, επίσης, να έχουν κάνει πολιτικούς τους γιους τους ή κάποιους άλλους φίλους τους. Αυτό όμως θα ήταν αναμενόμενο να το κάνουν, αν μπορούσαν· γιατί ούτε θα είχαν τίποτε άλλο πιο πολύτιμο από αυτό να κληροδοτήσουν στις πόλεις τους ούτε και θα ήθελαν για τον εαυτό τους και για τα πιο αγαπημένα τους πρόσωπα κάποιαν άλλη δεξιότητα μάλλον παρά αυτήν. Εν πάση περιπτώσει, η συμβολή της εμπειρίας δεν φαίνεται να είναι μικρή· γιατί αλλιώς δεν θα γίνονταν, βέβαια, πολιτικοί μόνο με την καθημερινή εξοικείωση με τα πολιτικά πράγματα· γι᾽ αυτό και αυτοί που θέλουν να μάθουν καλά την πολιτική τέχνη φαίνεται ότι χρειάζονται επιπλέον και την εμπειρία.
Όσο για τους σοφιστές, αυτούς που επαγγέλλονται τη διδασκαλία αυτής της τέχνης, είναι φανερό ότι πάρα πολύ απέχουν από το να μπορούν να τη διδάξουν: αυτοί δεν ξέρουν ούτε καν τί είναι και ποιό είναι το αντικείμενό της· γιατί, αν το ήξεραν, δεν θα την όριζαν ως κάτι ίδιο με τη ρητορική ή και ως κάτι κατώτερο, και ούτε θα θεωρούσαν ότι το να νομοθετείς είναι εύκολο πράγμα, φτάνει να συγκεντρώσεις τους καλούς —κατά την κοινή αναγνώριση— νόμους· λένε δηλαδή ότι είναι δυνατό να εκλέξει κανείς τους καλύτερους νόμους, λες και η εκλογή δεν απαιτεί δεξιότητα μυαλού, λες και η ικανότητα να κρίνεις σωστά δεν είναι κάτι το πολύ μεγάλο — ακριβώς όπως συμβαίνει με τα θέματα της μουσικής. Γιατί οι έμπειροι σε κάθε επιμέρους τέχνη είναι σε θέση να κρίνουν σωστά τα έργα της συγκεκριμένης τέχνης και να αντιλαμβάνονται με ποιά μέσα ή με ποιους τρόπους εκτελείται ένα έργο, όπως επίσης και τί είναι σε αρμονία με τί· αντίθετα, οι άπειροι αισθάνονται ευχαριστημένοι αν μπορούν να διαπιστώνουν ότι το έργο πέτυχε ή απέτυχε — όπως ακριβώς στην περίπτωση της ζωγραφικής.
Οι νόμοι, τώρα, μοιάζουν να είναι τα «έργα» της πολιτικής τέχνης. [1181b] Πώς λοιπόν θα μπορούσε κανείς να γίνει από αυτούς ικανός να νομοθετεί, ή πώς θα έκρινε ποιοί από αυτούς είναι οι καλύτεροι; Εδώ, ούτε γιατρός δεν μπορεί να γίνει κανείς —είναι ολοφάνερο— μόνο διαβάζοντας ιατρικά εγχειρίδια! Και όμως οι άνθρωποι που έγραψαν τα εγχειρίδια αυτά προσπαθούν και τις θεραπείες να περιγράψουν και πώς θα μπορούσαν οι άρρωστοι να γίνουν καλά και πώς πρέπει να γίνεται η θεραπεία της κάθε επιμέρους περίπτωσης — και αυτά, βέβαια, με ξεκάθαρο διαχωρισμό των ποικίλων ανθρώπινων ιδιοσυγκρασιών· ενώ όμως όλα αυτά μοιάζουν χρήσιμα για τους έμπειρους, δεν έχουν καμιά χρησιμότητα για τους άπειρους. Και οι συλλογές λοιπόν νόμων και πολιτευμάτων μπορούν ασφαλώς να είναι χρήσιμες σ᾽ αυτούς που είναι σε θέση να τις μελετήσουν και να κρίνουν τί είναι καλό και τί κακό και ποιά από αυτά ταιριάζουν με ποιές περιστασιακές καταστάσεις· αυτοί όμως που τις «ξεφυλλίζουν» χωρίς να διαθέτουν αυτά τα προσόντα, την ικανότητα να κρίνουν σωστά δεν μπορεί να την έχουν (παρά μόνο στην τύχη), τίποτε, ωστόσο, δεν αποκλείει να φτάσουν να αποκτήσουν μια μεγαλύτερη κατανόηση γι᾽ αυτά τα πράγματα.
Αφού λοιπόν οι παλαιότεροι άφησαν ανερεύνητο το θέμα τη νομοθεσίας, το καλύτερο είναι ίσως να το εξετάσουμε και αυτό εμείς (γενικότερα μάλιστα το θέμα των πολιτευμάτων), ώστε να ολοκληρωθεί, κατά το δυνατόν, η σχετική με τα ανθρώπινα πράγματα φιλοσοφία μας. Πρώτη μας προσπάθεια θα είναι να εκθέσουμε ό,τι σωστό είπαν για το θέμα αυτό οι παλαιότεροι· ύστερα, με τη βοήθεια των πολιτευμάτων που έχουμε συγκεντρώσει, θα ερευνήσουμε να δούμε τί είναι αυτό που σώζει και τί αυτό που φθείρει τις πόλεις και τί είναι αυτό που σώζει και φθείρει τα επιμέρους πολιτεύματα· ακόμη θα ψάξουμε να βρούμε γιατί άλλες πόλεις κυβερνιούνται σωστά και άλλες το αντίθετο. Όταν θα τα έχουμε εξετάσει όλα αυτά, τότε, φαντάζομαι, θα κατανοήσουμε καλύτερα ποιό είναι το καλύτερο πολίτευμα, πώς είναι οργανωμένο το καθένα από αυτά, και ακόμη ποιούς νόμους και ποιά έθη εφαρμόζει στην πράξη το καθένα τους. Εμπρός λοιπόν, ας ξεκινήσουμε τον λόγο μας.