Γραφικό

Μνημοσύνη
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο,
ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο
ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος, Θεογονία 915-7

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ἠθικὰ Νικομάχεια (1164b-1165a)

[II] Ἀπορίαν δ᾽ ἔχει καὶ τὰ τοιαῦτα, οἷον πότερον δεῖ πάντα τῷ πατρὶ ἀπονέμειν καὶ πείθεσθαι, ἢ κάμνοντα μὲν ἰατρῷ πιστεύειν, στρατηγὸν δὲ χειροτονητέον τὸν πολεμικόν· ὁμοίως δὲ φίλῳ μᾶλλον ἢ σπουδαίῳ ὑπηρετητέον, καὶ εὐεργέτῃ ἀνταποδοτέον χάριν μᾶλλον ἢ ἑταίρῳ προετέον, ἐὰν ἄμφω μὴ ἐνδέχηται. ἆρ᾽ οὖν πάντα τὰ τοιαῦτα ἀκριβῶς μὲν διορίσαι οὐ ῥᾴδιον; πολλὰς γὰρ καὶ παντοίας ἔχει διαφορὰς καὶ μεγέθει καὶ μικρότητι καὶ τῷ καλῷ καὶ ἀναγκαίῳ. ὅτι δ᾽ οὐ πάντα τῷ αὐτῷ ἀποδοτέον, οὐκ ἄδηλον· καὶ τὰς μὲν εὐεργεσίας ἀνταποδοτέον ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ μᾶλλον ἢ χαριστέον ἑταίροις, ὥσπερ καὶ δάνειον ᾧ ὀφείλει ἀποδοτέον μᾶλλον ἢ ἑταίρῳ δοτέον. ἴσως δ᾽ οὐδὲ τοῦτ᾽ ἀεί, οἷον τῷ λυτρωθέντι παρὰ λῃστῶν πότερα τὸν λυσάμενον ἀντιλυτρωτέον, κἂν ὁστισοῦν ᾖ, ἢ μὴ ἑαλωκότι [1165a] ἀπαιτοῦντι δὲ ἀποδοτέον, ἢ τὸν πατέρα λυτρωτέον; δόξειε γὰρ ἂν καὶ ἑαυτοῦ μᾶλλον τὸν πατέρα. ὅπερ οὖν εἴρηται, καθόλου μὲν τὸ ὀφείλημα ἀποδοτέον, ἐὰν δ᾽ ὑπερτείνῃ ἡ δόσις τῷ καλῷ ἢ τῷ ἀναγκαίῳ, πρὸς ταῦτ᾽ ἀποκλιτέον. ἐνίοτε γὰρ οὐδ᾽ ἐστὶν ἴσον τὸ τὴν προϋπαρχὴν ἀμείψασθαι, ἐπειδὰν ὃ μὲν σπουδαῖον εἰδὼς εὖ ποιήσῃ, τῷ δὲ ἡ ἀνταπόδοσις γίνηται ὃν οἴεται μοχθηρὸν εἶναι. οὐδὲ γὰρ τῷ δανείσαντι ἐνίοτε ἀντιδανειστέον· ὃ μὲν γὰρ οἰόμενος κομιεῖσθαι ἐδάνεισεν ἐπιεικεῖ ὄντι, ὃ δ᾽ οὐκ ἐλπίζει κομιεῖσθαι παρὰ πονηροῦ. εἴτε τοίνυν τῇ ἀληθείᾳ οὕτως ἔχει, οὐκ ἴσον τὸ ἀξίωμα· εἴτ᾽ ἔχει μὲν μὴ οὕτως οἴονται δέ, οὐκ ἂν δόξαιεν ἄτοπα ποιεῖν. ὅπερ οὖν πολλάκις εἴρηται, οἱ περὶ τὰ πάθη καὶ τὰς πράξεις λόγοι ὁμοίως ἔχουσι τὸ ὡρισμένον τοῖς περὶ ἅ εἰσιν. ὅτι μὲν οὖν οὐ ταὐτὰ πᾶσιν ἀποδοτέον, οὐδὲ τῷ πατρὶ πάντα, καθάπερ οὐδὲ τῷ Διὶ θύεται, οὐκ ἄδηλον· ἐπεὶ δ᾽ ἕτερα γονεῦσι καὶ ἀδελφοῖς καὶ ἑταίροις καὶ εὐεργέταις, ἑκάστοις τὰ οἰκεῖα καὶ τὰ ἁρμόττοντα ἀπονεμητέον. οὕτω δὲ καὶ ποιεῖν φαίνονται· εἰς γάμους μὲν γὰρ καλοῦσι τοὺς συγγενεῖς· τούτοις γὰρ κοινὸν τὸ γένος καὶ αἱ περὶ τοῦτο δὴ πράξεις· καὶ εἰς τὰ κήδη δὲ μάλιστ᾽ οἴονται δεῖν τοὺς συγγενεῖς ἀπαντᾶν διὰ ταὐτό. δόξειε δ᾽ ἂν τροφῆς μὲν γονεῦσι δεῖν μάλιστ᾽ ἐπαρκεῖν, ὡς ὀφείλοντας, καὶ τοῖς αἰτίοις τοῦ εἶναι κάλλιον ὂν ἢ ἑαυτοῖς εἰς ταῦτ᾽ ἐπαρκεῖν· καὶ τιμὴν δὲ γονεῦσι καθάπερ θεοῖς, οὐ πᾶσαν δέ· οὐδὲ γὰρ τὴν αὐτὴν πατρὶ καὶ μητρί, οὐδ᾽ αὖ τὴν τοῦ σοφοῦ ἢ τὴν τοῦ στρατηγοῦ, ἀλλὰ τὴν πατρικήν, ὁμοίως δὲ καὶ μητρικήν. καὶ παντὶ δὲ τῷ πρεσβυτέρῳ τιμὴν καθ᾽ ἡλικίαν, ὑπαναστάσει καὶ κατακλίσει καὶ τοῖς τοιούτοις· πρὸς ἑταίρους δ᾽ αὖ καὶ ἀδελφοὺς παρρησίαν καὶ ἁπάντων κοινότητα. καὶ συγγενέσι δὲ καὶ φυλέταις καὶ πολίταις καὶ τοῖς λοιποῖς ἅπασιν ἀεὶ πειρατέον τὸ οἰκεῖον ἀπονέμειν, καὶ συγκρίνειν τὰ ἑκάστοις ὑπάρχοντα κατ᾽ οἰκειότητα καὶ ἀρετὴν ἢ χρῆσιν. τῶν μὲν οὖν ὁμογενῶν ῥᾴων ἡ σύγκρισις, τῶν δὲ διαφερόντων ἐργωδεστέρα. οὐ μὴν διά γε τοῦτο ἀποστατέον, ἀλλ᾽ ὡς ἂν ἐνδέχηται, οὕτω διοριστέον.

[2] Γεννιούνται όμως και μερικά άλλα ερωτήματα, όπως, επιπαραδείγματι, αν έχει κανείς την υποχρέωση να προσφέρει τα πάντα στον πατέρα του και αν πρέπει να τον υπακούει σε όλα, ή μήπως σε περίπτωση αρρώστιας πρέπει να υπακούει στον γιατρό του και σε περίπτωση εκλογής στρατηγού να δίνει την ψήφο του σ᾽ αυτόν που είναι ικανός στα πολεμικά πράγματα. Επίσης: Χρήσιμος πρέπει να είναι κανείς πιο πολύ στον φίλο του ή σε έναν καλό άνθρωπο; Και μάλλον να ξεπληρώνει τον ευεργέτη του παρά να κάνει ένα δώρο στον σύντροφό του, αν δεν είναι σε θέση να κάνει και τα δύο;
Να δώσεις μια ακριβή απάντηση σε όλα αυτού του είδους τα ερωτήματα δεν είναι και τόσο εύκολο πράγμα, ένα λόγο μάλιστα παραπάνω αφού παρουσιάζουν πολλές και πολλών ειδών διαφορές από την άποψη του μεγέθους ή της μικρότητας, καθώς και από την άποψη του ωραίου και καλού και του υποχρεωτικού. Ότι, πάντως, δεν πρέπει να δίνονται τα πάντα στο ίδιο πρόσωπο είναι φανερό. Επίσης: Κατά κανόνα πρέπει μάλλον να ξεπληρώνουμε τις ευεργεσίες που μας έχουν γίνει παρά να κάνουμε χάρες στους συντρόφους μας, ακριβώς όπως πρέπει μάλλον να ξεπληρώνουμε το χρέος που έχουμε στον πιστωτή μας παρά να κάνουμε δώρα σ᾽ έναν σύντροφό μας. Ίσως όμως και αυτό δεν είναι πάντοτε έτσι. Παράδειγμα: Αν κάποιος ελευθερώθηκε με λύτρα από τα χέρια ληστών, πρέπει να ελευθερώσει και αυτός με λύτρα τον ελευθερωτή του —όποιος και αν είναι αυτός— (ή και να τον πληρώσει, αν αυτός δεν έχει συλληφθεί από ληστές, [1165a] απαιτεί όμως να πληρωθεί για την πράξη του), ή να ελευθερώσει, με την καταβολή λύτρων, τον πατέρα του; Ασφαλώς πρέπει να ελευθερώσει τον πατέρα του, περισσότερο μάλιστα και από τον ίδιο τον εαυτό του.
Γενικά λοιπόν, όπως το έχουμε ήδη πει, πρέπει κανείς να ξεπληρώνει το χρέος του· αν όμως το δώρο ξεπερνάει κατά πολύ από την άποψη της ομορφιάς ή της ανάγκης την εξόφληση του χρέους, τότε πρέπει κανείς να κλίνει προς αυτά. Γιατί μερικές φορές δεν είναι καν σωστό να ανταποδίδει κανείς το ίσο για μια εξυπηρέτηση που προηγήθηκε, αν ο ένας έκανε την εξυπηρέτησή του σε κάποιον που ξέρει ότι είναι καλός άνθρωπος, αυτός όμως κάνει την ανταπόδοση σε έναν άνθρωπο για τον οποίο πιστεύει ότι είναι κακός. Είναι και φορές που δεν πρέπει να δίνει κανείς σε κάποιον δανεικά σε ανταπόδοση των δανεικών που του έδωσε εκείνος· γιατί ο ένας, πιστεύοντας ότι θα τα πάρει πίσω, έδωσε δανεικά σε έναν καλό άνθρωπο, ενώ ο άλλος δεν έχει καμιά ελπίδα να τα πάρει πίσω από έναν κακό άνθρωπο. Ένα λοιπόν από τα δύο: Αν η γνώμη αυτή ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, τότε η απαίτηση δεν είναι σωστή· αν, πάλι, δεν ανταποκρίνεται μεν στην πραγματικότητα, θεωρείται όμως ότι ανταποκρίνεται, τότε αυτού του είδους η συμπεριφορά καθόλου δεν θα φανεί άτοπη. Κατά τα άλλα ισχύει αυτό που έχουμε πει πολλές φορές, ότι οι συζητήσεις για τα πάθη και για τις πράξεις των ανθρώπων έχουν τόσον μόνο βαθμό ακρίβειας όσον και τα θέματα στα οποία αναφέρονται.
Είναι λοιπόν φανερό ότι δεν έχει κανείς τις ίδιες υποχρεώσεις απέναντι σε όλους τους ανθρώπους, και, επίσης, ότι δεν έχει την υποχρέωση να προσφέρει τα πάντα στον πατέρα του, ακριβώς όπως ούτε στον Δία δεν προσφέρονται όλες οι θυσίες· και αφού είναι διαφορετικά αυτά που πρέπει να προσφέρει κανείς στους γονείς του, στους αδελφούς, στους συντρόφους και στους ευεργέτες του, πρέπει να απονέμει στον καθένα τους αυτό που του ανήκει και αυτό που του ταιριάζει. Και είναι φανερό ότι αυτό, πράγματι, κάνουν οι άνθρωποι: στους γάμους καλούν τους συγγενείς τους, γιατί αυτοί έχουν κοινή καταγωγή, και, φυσικά, κοινές είναι και όλες οι σχετικές με αυτήν πράξεις και ενέργειες· αλλά και στις κηδείες θεωρούν ότι κατά κύριο λόγο πρέπει να συναντούν τους συγγενείς τους — για τον ίδιο λόγο. Κατά τη γενική αντίληψη το πρώτο και κύριο καθήκον μας προς τους γονείς είναι η συμπαράστασή μας στο θέμα της διατροφής τους, αφού τους είμαστε από την άποψη αυτή οφειλέτες, αλλά και γιατί στο θέμα αυτό είναι πιο ωραίο να βοηθούμε αυτούς που είναι οι αίτιοι της ύπαρξής μας παρά τον ίδιο μας τον εαυτό. Αλλά και τιμή πρέπει να απονέμουμε στους γονείς ακριβώς όπως στους θεούς, όχι όμως οποιαδήποτε —μήπως απονέμουμε την ίδια τιμή στον πατέρα μας και στη μητέρα μας;— ούτε, πάλι, την τιμή που απονέμουμε σ᾽ έναν φιλόσοφο ή σ᾽ έναν στρατηγό, αλλά την τιμή που οφείλεται σ᾽ έναν πατέρα, και παρόμοια —από την άλλη— σε μια μητέρα. Και σε κάθε ηλικιωμένο πρέπει να απονέμουμε τιμή, αυτήν που αντιστοιχεί στην ηλικία του: να σηκωνόμαστε να τον υποδεχτούμε και να τον βάζουμε να κατακλιθεί στο συμπόσιο στην καλύτερη θέση. Στους συντρόφους μας, πάλι, και στους αδελφούς μας πρέπει να παραχωρούμε το δικαίωμα να μας μιλούν ελεύθερα και να μοιράζονται μαζί μας ό,τι έχουμε. Στους συγγενείς, επίσης, και σ᾽ αυτούς που ανήκουν στην ίδια με μας φυλή, στους συμπολίτες μας και σε όλους τους άλλους πρέπει πάντοτε να προσπαθούμε να απονέμουμε αυτό που τους ανήκει και τους ταιριάζει, και να σταθμίζουμε τα δεδομένα του καθενός από την άποψη της οικειότητας, αλλά και της αρετής ή χρησιμότητάς τους. Η σχετική κρίση είναι ευκολότερη, αν πρόκειται για άτομα της ίδιας κατηγορίας, και πιο κοπιαστική, αν πρόκειται για άτομα διαφορετικής κατηγορίας. Όμως αυτό δεν είναι λόγος για να εγκαταλείψουμε την προσπάθεια· ίσα ίσα πρέπει, στο μέτρο του δυνατού, να κάνουμε τους απαραίτητους προσδιορισμούς.