Γραφικό

Μνημοσύνη
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο,
ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο
ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος, Θεογονία 915-7

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ

Ἱστορίαι (5.69.1-5.72.4)

[5.69.1] Ἐπεὶ δὲ ξυνιέναι ἔμελλον ἤδη, ἐνταῦθα καὶ παραινέσεις καθ᾽ ἑκάστους ὑπὸ τῶν οἰκείων στρατηγῶν τοιαίδε ἐγίγνοντο, Μαντινεῦσι μὲν ὅτι ὑπέρ τε πατρίδος ἡ μάχη ἔσται καὶ ὑπὲρ ἀρχῆς ἅμα καὶ δουλείας, τὴν μὲν μὴ πειρασαμένοις ἀφαιρεθῆναι, τῆς δὲ μὴ αὖθις πειρᾶσθαι· Ἀργείοις δὲ ὑπὲρ τῆς τε παλαιᾶς ἡγεμονίας καὶ τῆς ἐν Πελοποννήσῳ ποτὲ ἰσομοιρίας μὴ διὰ παντὸς στερισκομένους ἀνέχεσθαι, καὶ ἄνδρας ἅμα ἐχθροὺς καὶ ἀστυγείτονας ὑπὲρ πολλῶν ἀδικημάτων ἀμύνασθαι· τοῖς δὲ Ἀθηναίοις καλὸν εἶναι μετὰ πολλῶν καὶ ἀγαθῶν ξυμμάχων ἀγωνιζομένους μηδενὸς λείπεσθαι, καὶ ὅτι ἐν Πελοποννήσῳ Λακεδαιμονίους νικήσαντες τήν τε ἀρχὴν βεβαιοτέραν καὶ μείζω ἕξουσι καὶ οὐ μή ποτέ τις αὐτοῖς ἄλλος ἐς τὴν γῆν ἔλθῃ. [5.69.2] τοῖς μὲν Ἀργείοις καὶ ξυμμάχοις τοιαῦτα παρῃνέθη, Λακεδαιμόνιοι δὲ καθ᾽ ἑκάστους τε καὶ μετὰ τῶν πολεμικῶν νόμων ἐν σφίσιν αὐτοῖς ὧν ἠπίσταντο τὴν παρακέλευσιν τῆς μνήμης ἀγαθοῖς οὖσιν ἐποιοῦντο, εἰδότες ἔργων ἐκ πολλοῦ μελέτην πλείω σῴζουσαν ἢ λόγων δι᾽ ὀλίγου καλῶς ῥηθεῖσαν παραίνεσιν.
[5.70.1] Καὶ μετὰ ταῦτα ἡ ξύνοδος ἦν, Ἀργεῖοι μὲν καὶ οἱ ξύμμαχοι ἐντόνως καὶ ὀργῇ χωροῦντες, Λακεδαιμόνιοι δὲ βραδέως καὶ ὑπὸ αὐλητῶν πολλῶν ὁμοῦ ἐγκαθεστώτων, οὐ τοῦ θείου χάριν, ἀλλ᾽ ἵνα ὁμαλῶς μετὰ ῥυθμοῦ βαίνοντες προσέλθοιεν καὶ μὴ διασπασθείη αὐτοῖς ἡ τάξις, ὅπερ φιλεῖ τὰ μεγάλα στρατόπεδα ἐν ταῖς προσόδοις ποιεῖν. [5.71.1] ξυνιόντων δ᾽ ἔτι Ἆγις ὁ βασιλεὺς τοιόνδε ἐβουλεύσατο δρᾶσαι. τὰ στρατόπεδα ποιεῖ μὲν καὶ ἅπαντα τοῦτο· ἐπὶ τὰ δεξιὰ κέρατα αὐτῶν ἐν ταῖς ξυνόδοις μᾶλλον ἐξωθεῖται, καὶ περιίσχουσι κατὰ τὸ τῶν ἐναντίων εὐώνυμον ἀμφότεροι τῷ δεξιῷ, διὰ τὸ φοβουμένους προσστέλλειν τὰ γυμνὰ ἕκαστον ὡς μάλιστα τῇ τοῦ ἐν δεξιᾷ παρατεταγμένου ἀσπίδι καὶ νομίζειν τὴν πυκνότητα τῆς ξυγκλῄσεως εὐσκεπαστότατον εἶναι· καὶ ἡγεῖται μὲν τῆς αἰτίας ταύτης ὁ πρωτοστάτης τοῦ δεξιοῦ κέρως, προθυμούμενος ἐξαλλάσσειν αἰεὶ τῶν ἐναντίων τὴν ἑαυτοῦ γύμνωσιν, ἕπονται δὲ διὰ τὸν αὐτὸν φόβον καὶ οἱ ἄλλοι. [5.71.2] καὶ τότε περιέσχον μὲν οἱ Μαντινῆς πολὺ τῷ κέρᾳ τῶν Σκιριτῶν, ἔτι δὲ πλέον οἱ Λακεδαιμόνιοι καὶ Τεγεᾶται τῶν Ἀθηναίων, ὅσῳ μεῖζον τὸ στράτευμα εἶχον. [5.71.3] δείσας δὲ Ἆγις μὴ σφῶν κυκλωθῇ τὸ εὐώνυμον, καὶ νομίσας ἄγαν περιέχειν τοὺς Μαντινέας, τοῖς μὲν Σκιρίταις καὶ Βρασιδείοις ἐσήμηνεν ἐπεξαγαγόντας ἀπὸ σφῶν ἐξισῶσαι τοῖς Μαντινεῦσιν, ἐς δὲ τὸ διάκενον τοῦτο παρήγγελλεν ἀπὸ τοῦ δεξιοῦ κέρως δύο λόχους τῶν πολεμάρχων Ἱππονοΐδᾳ καὶ Ἀριστοκλεῖ ἔχουσι παρελθεῖν καὶ ἐσβαλόντας πληρῶσαι, νομίζων τῷ θ᾽ ἑαυτῶν δεξιῷ ἔτι περιουσίαν ἔσεσθαι καὶ τὸ κατὰ τοὺς Μαντινέας βεβαιότερον τετάξεσθαι. [5.72.1] ξυνέβη οὖν αὐτῷ ἅτε ἐν αὐτῇ τῇ ἐφόδῳ καὶ ἐξ ὀλίγου παραγγείλαντι τόν τε Ἀριστοκλέα καὶ τὸν Ἱππονοΐδαν μὴ ᾽θελῆσαι παρελθεῖν, ἀλλὰ καὶ διὰ τοῦτο τὸ αἰτίαμα ὕστερον φεύγειν ἐκ Σπάρτης δόξαντας μαλακισθῆναι, καὶ τοὺς πολεμίους φθάσαι τῇ προσμείξει, καὶ κελεύσαντος αὐτοῦ, ἐπὶ τοὺς Σκιρίτας ὡς οὐ παρῆλθον οἱ λόχοι, πάλιν αὖ σφίσι προσμεῖξαι, μὴ δυνηθῆναι ἔτι μηδὲ τούτους ξυγκλῇσαι. [5.72.2] ἀλλὰ μάλιστα δὴ κατὰ πάντα τῇ ἐμπειρίᾳ Λακεδαιμόνιοι ἐλασσωθέντες τότε τῇ ἀνδρείᾳ ἔδειξαν οὐχ ἧσσον περιγενόμενοι. [5.72.3] ἐπειδὴ γὰρ ἐν χερσὶν ἐγίγνοντο τοῖς ἐναντίοις, τὸ μὲν τῶν Μαντινέων δεξιὸν τρέπει αὐτῶν τοὺς Σκιρίτας καὶ τοὺς Βρασιδείους, καὶ ἐσπεσόντες οἱ Μαντινῆς καὶ οἱ ξύμμαχοι αὐτῶν καὶ τῶν Ἀργείων οἱ χίλιοι λογάδες κατὰ τὸ διάκενον καὶ οὐ ξυγκλῃσθὲν τοὺς Λακεδαιμονίους διέφθειρον καὶ κυκλωσάμενοι ἔτρεψαν καὶ ἐξέωσαν ἐς τὰς ἁμάξας καὶ τῶν πρεσβυτέρων τῶν ἐπιτεταγμένων ἀπέκτεινάν τινας. [5.72.4] καὶ ταύτῃ μὲν ἡσσῶντο οἱ Λακεδαιμόνιοι· τῷ δὲ ἄλλῳ στρατοπέδῳ καὶ μάλιστα τῷ μέσῳ, ᾗπερ ὁ βασιλεὺς Ἆγις ἦν καὶ περὶ αὐτὸν οἱ τριακόσιοι ἱππῆς καλούμενοι, προσπεσόντες τῶν [τε] Ἀργείων τοῖς πρεσβυτέροις καὶ πέντε λόχοις ὠνομασμένοις καὶ Κλεωναίοις καὶ Ὀρνεάταις καὶ Ἀθηναίων τοῖς παρατεταγμένοις, ἔτρεψαν οὐδὲ ἐς χεῖρας τοὺς πολλοὺς ὑπομείναντας, ἀλλ᾽ ὡς ἐπῇσαν οἱ Λακεδαιμόνιοι εὐθὺς ἐνδόντας καὶ ἔστιν οὓς καὶ καταπατηθέντας τοῦ μὴ φθῆναι τὴν ἐγκατάληψιν.

[5.69.1] Η σύγκρουση επρόκειτο ν᾽ αρχίσει από στιγμή σε στιγμή και οι στρατηγοί των διαφόρων μονάδων τούς έλεγαν ενθαρρυντικά λόγια. Στους Μαντινείς είπαν ότι θ᾽ αγωνιστούν όχι μόνο για την πατρίδα τους, αλλά και για την ανεξαρτησία ή την υποδούλωσή τους και ότι δεν έπρεπε να δοκιμάσουν πάλι την δουλεία, αφού είχαν απολαύσει την ελευθερία. Στους Αργείους είπαν ότι θα πολεμήσουν για την παλιά τους ηγεμονία και για να μην στερηθούν για πάντα την ισομοιρία που είχαν στην Πελοπόννησο. Θα πολεμούσαν εναντίον γειτόνων που ήσαν εχθροί τους και οι οποίοι τους είχαν βλάψει πολλές φορές. Στους Αθηναίους είπαν ότι θα ήταν δόξα γι᾽ αυτούς, πολεμώντας μαζί με τόσους πολλούς και γενναίους συμμάχους, να μην υστερήσουν από κανέναν, ότι αν νικούσαν τους Λακεδαιμονίους στην Πελοπόννησο, θα εξασφάλιζαν ακόμα περισσότερο και θα επεκτείναν την ηγεμονία τους και ότι κανείς δεν θα μπορούσε, ποτέ πια, να κάνει εισβολή στο έδαφός τους. [5.69.2] Αυτά είπαν στους Αργείους και τους συμμάχους τους. Οι Λακεδαιμόνιοι και με τα όσα έλεγαν μεταξύ τους και με τα ρυθμικά πολεμικά τους τραγούδια παρακινούσαν ο ένας τον άλλον να θυμηθούν τα όσα τους είχαν μάθει, για να φανούν γενναίοι, ξέροντας πως μια πολύχρονη στρατιωτική εκπαίδευση αξίζει πολύ περισσότερο παρά μια εύγλωττη παραίνεση που γίνεται την τελευταία στιγμή.
[5.70.1] Μετά απ᾽ αυτά οι δυο στρατοί κινήθηκαν ο ένας εναντίον του άλλου. Οι Αργείοι και οι σύμμαχοί τους γοργά και με ορμή. Οι Λακεδαιμόνιοι αργά και με ρυθμό που έδιναν πολλοί αυλητές, κατά την συνήθειά τους. Δεν είναι θρησκευτικό έθιμο, αλλά γίνεται για να βηματίζουν ρυθμικά και να μην διασπούν την παράταξή τους, όπως συμβαίνει συχνά όταν κάνουν έφοδο πολυάριθμοι στρατοί.
[5.71.1] Προτού, όμως, αρχίσει η συμπλοκή, ο Άγις αποφάσισε να κάνει το εξής. Όλοι οι στρατοί, όταν προελαύνουν, έχουν την τάση να λοξοδρομούν προς τα δεξιά κι έτσι η δεξιά πτέρυγα του ενός στρατού εξέχει από την αριστερή πτέρυγα του αντιπάλου. Αυτό γίνεται επειδή ο κάθε στρατιώτης φοβάται για το απροστάτευτο μέρος του σώματός του και προσπαθεί να το καλύψει πίσω από την ασπίδα του συντρόφου του που βρίσκεται δεξιά του και πιστεύει πως όσο πυκνότερη είναι η παράταξη τόσο ασφαλέστερα είναι προφυλαγμένος. Εκείνος που κυρίως προκαλεί την κίνηση αυτή είναι ο πρωτοστάτης της δεξιάς πτέρυγας, που προσπαθεί να προφυλάξει απ᾽ τον εχθρό το ακάλυπτο μέρος του σώματός του και οι άλλοι στρατιώτες, κι αυτοί από τον φόβο αυτόν, κάνουν το ίδιο. [5.71.2] Στην περίσταση εκείνη οι Μαντινείς υπερφαλάγγισαν πολύ την πτέρυγα των Σκιριτών και οι Λακεδαιμόνιοι και Τεγεάτες υπερφαλάγγισαν ακόμα πιο πολύ τους Αθηναίους, επειδή ήσαν περισσότεροι. [5.71.3] Ο Άγις φοβήθηκε μήπως κυκλωθεί η αριστερή του πτέρυγα βλέποντας ότι οι Μαντινείς την είχαν υπερφαλαγγίσει πάρα πολύ και έδωσε διαταγή στους Σκιρίτες και τους στρατιώτες του Βρασίδα ν᾽ αποσπαστούν απ᾽ την παράταξη για να προεκτείνουν το μέτωπο απέναντι στους Μαντινείς. Έδωσε διαταγή να πάνε από την δεξιά πτέρυγα δύο λόχοι με τους πολεμάρχους Ιππονοΐδα και Αριστοκλή, να συμπληρώσουν το κενό που είχε δημιουργηθεί. Θεωρούσε ότι με τον ελιγμό αυτόν και την υπεροχή στην δεξιά πτέρυγα θα κρατούσε και θα εξασφάλιζε το μέτωπό του εναντίον των Μαντινέων.
[5.72.1] Επειδή η διαταγή αυτή δόθηκε την τελευταία στιγμή, κι ενώ είχε αρχίσει η προέλαση, τόσο ο Αριστοκλής όσο και ο Ιππονοΐδας αρνήθηκαν να την εκτελέσουν — και γι᾽ αυτό εξορίστηκαν αργότερα από την Σπάρτη με την κατηγορία ότι δείλιασαν. Ο εχθρός, έτσι, έφτασε στο κενό που είχε δημιουργηθεί και όταν ο Άγις, βλέποντας ότι οι δύο λόχοι δεν είχαν παραταχτεί εκεί, έδωσε διαταγή στους Σκιρίτες να γυρίσουν στην θέση τους, αυτοί δεν μπόρεσαν να εκτελέσουν την κίνηση. [5.72.2] Αλλά ενώ στην περίσταση αυτή οι Λακεδαιμόνιοι φάνηκαν εντελώς κατώτεροι από άποψη τακτικής, από άποψη γενναιότητας έδειξαν ότι είχαν μεγάλη υπεροχή. [5.72.3] Όταν άρχισε η συμπλοκή με τον εχθρό, η δεξιά πτέρυγα των Μαντινέων νίκησε τους Σκιρίτες και τους στρατιώτες του Βρασίδα. Οι Μαντινείς και οι σύμμαχοί τους, μαζί με τους χίλιους επίλεκτους Αργείους ρίχτηκαν στο κενό που δεν είχε συμπληρωθεί, σκότωσαν πολλούς Λακεδαιμονίους, τους κύκλωσαν και τους απώθησαν έως τα σκευοφόρα τους, όπου σκότωσαν μερικούς από τους γεροντότερους στρατιώτες που τα φύλαγαν. [5.72.4] Στο σημείο αυτό οι Λακεδαιμόνιοι νικήθηκαν, αλλά στο υπόλοιπο μέτωπο, και κυρίως στο κέντρο, όπου ήταν ο βασιλιάς Άγις μαζί με τριακόσιους επίλεκτους που ονομάζονται «ιππείς», χτύπησαν τους παλαίμαχους Αργείους που ονομάζονται «πέντε λόχοι», τους Κλεωναίους και τους Ορνεάτες, καθώς και όσους Αθηναίους ήσαν παραταγμένοι στο σημείο εκείνο και τους έτρεψαν σε φυγή. Οι περισσότεροι ούτε αντιστάθηκαν διόλου, αλλά καθώς προχώρησαν οι Λακεδαιμόνιοι, υποχώρησαν αμέσως και μερικοί καταπατήθηκαν από την βία τους να προφτάσουν να φύγουν.