Γραφικό

Μνημοσύνη
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο,
ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο
ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος, Θεογονία 915-7

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

Ἱστορίαι (9.71.1-9.75.1)

[9.71.1] Ἠρίστευσε δὲ τῶν βαρβάρων πεζὸς μὲν ὁ Περσέων, ἵππος δὲ ἡ Σακέων, ἀνὴρ δὲ λέγεται Μαρδόνιος· Ἑλλήνων δέ, ἀγαθῶν γενομένων καὶ Τεγεητέων καὶ Ἀθηναίων, ὑπερεβάλοντο ἀρετῇ Λακεδαιμόνιοι. [9.71.2] ἄλλῳ μὲν οὐδενὶ ἔχω ἀποσημήνασθαι (ἅπαντες γὰρ οὗτοι τοὺς κατ᾽ ἑωυτοὺς ἐνίκων), ὅτι δὲ κατὰ τὸ ἰσχυρότατον προσηνείχθησαν καὶ τούτων ἐκράτησαν. καὶ ἄριστος ἐγένετο μακρῷ Ἀριστόδημος κατὰ γνώμας τὰς ἡμετέρας, ὃς ἐκ Θερμοπυλέων μοῦνος τῶν τριηκοσίων σωθεὶς εἶχε ὄνειδος καὶ ἀτιμίην. μετὰ δὲ τοῦτον ἠρίστευσαν Ποσειδώνιός τε καὶ Φιλοκύων καὶ Ἀμομφάρετος Σπαρτιῆται. [9.71.3] καίτοι γενομένης λέσχης ὃς γένοιτο αὐτῶν ἄριστος, ἔγνωσαν οἱ παραγενόμενοι Σπαρτιητέων Ἀριστόδημον μὲν βουλόμενον φανερῶς ἀποθανεῖν ἐκ τῆς παρεούσης οἱ αἰτίης, λυσσῶντά τε καὶ ἐκλείποντα τὴν τάξιν ἔργα ἀποδέξασθαι μεγάλα, Ποσειδώνιον δὲ οὐ βουλόμενον ἀποθνῄσκειν ἄνδρα γενέσθαι ἀγαθόν· τοσούτῳ τοῦτον εἶναι ἀμείνω. [9.71.4] ἀλλὰ ταῦτα μὲν καὶ φθόνῳ ἂν εἴποιεν· οὗτοι δὲ τοὺς κατέλεξα πάντες, πλὴν Ἀριστοδήμου, τῶν ἀποθανόντων ἐν ταύτῃ τῇ μάχῃ τίμιοι ἐγένοντο, Ἀριστόδημος δὲ βουλόμενος ἀποθανεῖν διὰ τὴν προειρημένην αἰτίην οὐκ ἐτιμήθη. [9.72.1] οὗτοι μὲν τῶν ἐν Πλαταιῇσι ὀνομαστότατοι ἐγένοντο. Καλλικράτης γὰρ ἔξω τῆς μάχης ἀπέθανε, ἐλθὼν ἀνὴρ κάλλιστος ἐς τὸ στρατόπεδον τῶν τότε Ἑλλήνων, οὐ μοῦνον αὐτῶν Λακεδαιμονίων ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων Ἑλλήνων· ὃς, ἐπειδὴ ἐσφαγιάζετο Παυσανίης, κατήμενος ἐν τῇ τάξι ἐτρωματίσθη τοξεύματι τὰ πλευρά. [9.72.2] καὶ δὴ οἱ μὲν ἐμάχοντο, ὁ δ᾽ ἐξενηνειγμένος ἐδυσθανάτεέ τε καὶ ἔλεγε πρὸς Ἀρίμνηστον ἄνδρα Πλαταιέα οὐ μέλειν οἱ ὅτι πρὸ τῆς Ἑλλάδος ἀποθνῄσκει, ἀλλ᾽ ὅτι οὐκ ἐχρήσατο τῇ χειρὶ καὶ ὅτι οὐδέν ἐστί οἱ ἀποδεδεγμένον ἔργον ἑωυτοῦ ἄξιον προθυμεομένου ἀποδέξασθαι. [9.73.1] Ἀθηναίων δὲ λέγεται εὐδοκιμῆσαι Σωφάνης ὁ Εὐτυχίδεω, ἐκ δήμου Δεκελεῆθεν, Δεκελέων δὲ τῶν κοτε ἐργασαμένων ἔργον χρήσιμον ἐς τὸν πάντα χρόνον, ὡς αὐτοὶ Ἀθηναῖοι λέγουσι. [9.73.2] ὡς γὰρ δὴ τὸ πάλαι κατὰ Ἑλένης κομιδὴν Τυνδαρίδαι ἐσέβαλον ἐς γῆν τὴν Ἀττικὴν σὺν στρατοῦ πλήθεϊ καὶ ἀνίστασαν τοὺς δήμους, οὐκ εἰδότες ἵνα ὑπεξέκειτο ἡ Ἑλένη, τότε λέγουσι τοὺς Δεκελέας, οἱ δὲ αὐτὸν Δέκελον ἀχθόμενόν τε τῇ Θησέος ὕβρι καὶ δειμαίνοντα περὶ πάσῃ τῇ Ἀθηναίων χώρῃ, ἐξηγησάμενόν σφι τὸ πᾶν πρῆγμα κατηγήσασθαι ἐπὶ τὰς Ἀφίδνας, τὰς δὴ Τιτακός, ἐὼν αὐτόχθων, καταπροδιδοῖ Τυνδαρίδῃσι. [9.73.3] τοῖσι δὲ Δεκελεῦσι ἐν Σπάρτῃ ἀπὸ τούτου τοῦ ἔργου ἀτελείη τε καὶ προεδρίη διατελέει ἐς τόδε αἰεὶ ἔτι ἐοῦσα, οὕτω ὥστε καὶ ἐς τὸν πόλεμον τὸν ὕστερον πολλοῖσι ἔτεσι τούτων γενόμενον Ἀθηναίοισί τε καὶ Πελοποννησίοισι, σινομένων τὴν ἄλλην Ἀττικὴν Λακεδαιμονίων, Δεκελέης ἀπέχεσθαι. [9.74.1] τούτου τοῦ δήμου ἐὼν ὁ Σωφάνης καὶ ἀριστεύσας τότε Ἀθηναίων διξοὺς λόγους λεγομένους ἔχει, τὸν μὲν ὡς ἐκ τοῦ ζωστῆρος τοῦ θώρηκος ἐφόρεε χαλκέῃ ἁλύσι δεδεμένην ἄγκυραν σιδηρέην, τὴν ὅκως πελάσειε ἀπικνεόμενος τοῖσι πολεμίοισι βαλλέσκετο, ἵνα δή μιν οἱ πολέμιοι ἐκπίπτοντες ἐκ τῆς τάξιος μετακινῆσαι μὴ δυναίατο· γινομένης δὲ φυγῆς τῶν ἐναντίων ἐδέδοκτο τὴν ἄγκυραν ἀναλαβόντα οὕτω διώκειν. [9.74.2] οὗτος μὲν οὕτω λέγεται, ὁ δ᾽ ἕτερος τῶν λόγων τῷ πρότερον λεχθέντι ἀμφισβατέων λέγεται, ὡς ἐπ᾽ ἀσπίδος αἰεὶ περιθεούσης καὶ οὐδαμὰ ἀτρεμιζούσης ἐφόρεε [ἐπίσημον] ἄγκυραν, καὶ οὐκ ἐκ τοῦ θώρηκος δεδεμένην σιδηρέην. [9.75.1] ἔστι δὲ καὶ ἕτερον Σωφάνεϊ λαμπρὸν ἔργον ἐξεργασμένον, ὅτε, περικατημένων Ἀθηναίων Αἴγιναν Εὐρυβάτην τὸν Ἀργεῖον, ἄνδρα πεντάεθλον, ἐκ προκλήσιος ἐφόνευσε. αὐτὸν δὲ Σωφάνεα χρόνῳ ὕστερον τούτων κατέλαβε ἄνδρα γενόμενον ἀγαθόν, Ἀθηναίων στρατηγέοντα ἅμα Λεάγρῳ τῷ Γλαύκωνος, ἀποθανεῖν ὑπὸ Ἠδωνῶν ἐν Δάτῳ περὶ τῶν μετάλλων τῶν χρυσέων μαχόμενον.

[9.71.1] Άριστοι κρίθηκαν, απ᾽ το στρατόπεδο των βαρβάρων, το πεζικό των Περσών, το ιππικό των Σακών, κι απ᾽ τους πολεμιστές τους, όπως λένε, ο Μαρδόνιος· κι απ᾽ τους Έλληνες, όσο κι αν αποδείχτηκαν παλικάρια και οι Τεγεάτες και οι Αθηναίοι, τους ξεπέρασαν στην ανδρεία οι Λακεδαιμόνιοι. [9.71.2] Δεν έχω κανένα άλλο τεκμήριο στο οποίο στηρίχτηκε αυτή η κρίση (γιατί όλοι οι παραπάνω νίκησαν τον εχθρό που παρατάχτηκε απέναντί τους), παρά μόνο αυτό· ότι συγκρούστηκαν με το πιο δυνατό σώμα του εχθρού και το νίκησαν. Επίσης, κατά τη γνώμη μου, αναδείχτηκε πρώτο παλικάρι με μεγάλη διαφορά απ᾽ τους άλλους ο Αριστόδημος, ο μόνος που είχε σωθεί απ᾽ τη μάχη των Θερμοπυλών και γι᾽ αυτόν το λόγο ζούσε μες στη ντροπή και την καταφρόνια. Και μετά απ᾽ αυτόν αρίστευσαν ο Ποσειδώνιος κι ο Φιλοκύων κι ο Αμομφάρετος, Σπαρτιάτες. [9.71.3] Παρ᾽ όλ᾽ αυτά, όταν συζητήθηκε ποιός απ᾽ αυτούς έδειξε τη μεγαλύτερη ανδρεία, οι Σπαρτιάτες που πήραν μέρος στη μάχη έκριναν πως ο Αριστόδημος, αποζητώντας ολοφάνερα το θάνατο εξαιτίας της μομφής που τον βάραινε, σε έξαλλη κατάσταση και βγαίνοντας από τις γραμμές έκανε μεγάλα ανδραγαθήματα, ενώ ο Ποσειδώνιος, μόλο που δεν αποζητούσε το θάνατο, αποδείχτηκε λαμπρό παλικάρι· απ᾽ αυτή την άποψη στάθηκε ανώτερος. [9.71.4] Δεν αποκλείεται όμως να μίλησαν έτσι από αντιπάθεια· κι όλοι αυτοί που κατονόμασα από τους νεκρούς αυτής της μάχης, εκτός απ᾽ τον Αριστόδημο, τιμήθηκαν ως ήρωες, ενώ ο Αριστόδημος, επειδή αποζητούσε το θάνατο για το λόγο που αναφέραμε, δεν τιμήθηκε.
[9.72.1] Λοιπόν, απ᾽ όσους πολέμησαν στις Πλαταιές, αυτών τ᾽ όνομα έγινε πιο ξακουστό. Γιατί ο Καλλικράτης, που ήταν ο πιο όμορφος άντρας απ᾽ όσους παρουσιάστηκαν στο στρατόπεδο των Ελλήνων τότε, όχι μόνο ανάμεσα στους Λακεδαιμονίους, αλλά και στους άλλους Έλληνες, πέθανε χωρίς να πάρει μέρος στη μάχη· την ώρα που ο Παυσανίας έκανε θυσίες, αυτός στεκόταν στη γραμμή του, όταν πληγώθηκε από βέλος στο πλευρό. [9.72.2] Λοιπόν, οι άλλοι είχαν κιόλας μπει στη μάχη, κι αυτουνού, καθώς τον είχαν αποσύρει απ᾽ την παράταξη, δεν έλεγε να βγει η ψυχή του απ᾽ το κακό του, κι έλεγε στον Αρίμνηστο, πολίτη των Πλαταιών, πως ο καημός του δεν είναι που πεθαίνει για την Ελλάδα, αλλά που δε δούλεψε το μπράτσο του και δεν μπόρεσε να κάνει κάποιο ανδραγάθημα αντάξιό του, όσο κι αν λαχταρούσε ν᾽ ανδραγαθήσει.
[9.73.1] Απ᾽ τους Αθηναίους λένε πως δοξάστηκε ο Σωφάνης, ο γιος του Ευτυχίδη, απ᾽ τον δήμο της Δεκελείας· ετούτοι οι κάτοικοι της Δεκελείας κάποτε πρόσφεραν τις καλές τους υπηρεσίες, κάτι που τους βγήκε σε καλό για πάντα, κατά τα λεγόμενα των ίδιων των Αθηναίων. [9.73.2] Δηλαδή λένε πως τον παλιό καιρό, όταν οι γιοι του Τυνδάρεω, για να πάρουν πίσω την Ελένη, έκαναν εισβολή στην ύπαιθρο της Αττικής μαζί με μεγάλο στράτευμα κι αναστάτωναν τους δήμους της, καθώς δεν ήξεραν το κρησφύγετο της Ελένης, τότε οι Δεκελείς, κι άλλοι λένε πως μάλλον ο ίδιος ο Δέκελος, αγαναχτισμένος απ᾽ την υπεροψία του Θησέα κι από φόβο για ολόκληρη τη χώρα των Αθηναίων, τους κατατόπισε για όλα όσα είχαν να κάμουν με την υπόθεση και τους οδήγησε στις Αφίδνες, τις οποίες λοιπόν ο Τιτακός, γέννημα θρέμμα του τόπου, τις δίνει με προδοσία στους Τυνδαρίδες. [9.73.3] Γι᾽ αυτή τους την πράξη οι Δεκελείς έχουν πάντοτε, ακόμα και σήμερα, ατέλεια και τιμητική θέση στα θεάματα στη Σπάρτη· σε τέτοιο βαθμό τους τιμούν, ώστε και στον πόλεμο που, πολλά χρόνια ύστερ᾽ απ᾽ αυτά τα γεγονότα, ξέσπασε ανάμεσα σε Πελοποννησίους και Αθηναίους, οι Λακεδαιμόνιοι, ενώ ρήμαζαν την υπόλοιπη Αττική, δεν πείραξαν τη Δεκέλεια.
[9.74.1] Σ᾽ αυτόν το δήμο ανήκε ο Σωφάνης· για την αριστεία του τότε ανάμεσα στους Αθηναίους δύο εκδοχές μάς δίνει η παράδοση: η πρώτη, πως κουβαλούσε σιδερένια άγκυρα δεμένη με χάλκινη αλυσίδα στη ζώνη που συγκρατούσε τον θώρακα· και, κάθε φορά που σίμωνε τον εχθρό, την προσγείωνε, για να μη μπορούν οι εχθροί, εξορμώντας απ᾽ τις γραμμές τους, να τον κουνήσουν απ᾽ τη θέση του. Κι όταν οι εχθροί το ᾽βαζαν στα πόδια, έκανε σταθερά την ίδια κίνηση, ξανάπαιρνε στα χέρια του την άγκυρα και συνέχιζε την καταδίωξη. [9.74.2] Λοιπόν, έτσι έχει αυτή η εκδοχή, ενώ η άλλη, που έρχεται ν᾽ αμφισβητήσει την προηγούμενη, πως πάνω στην ασπίδα του, που περιφερόταν ασταμάτητα και ποτέ δεν έμενε ακίνητη, είχε έμβλημα άγκυρα, κι όχι πως κουβαλούσε σιδερένια άγκυρα δεμένη απ᾽ τον θώρακα.
[9.75.1] Αλλά ο Σωφάνης είναι ξακουστός κι από άλλο λαμπρό ανδραγάθημα, όταν, καθώς οι Αθηναίοι πολιορκούσαν την Αίγινα, σκότωσε τον Ευρυβάτη τον Αργείο, αθλητή του πεντάθλου, που τον προκάλεσε να μονομαχήσουν. Τον ίδιο αυτό τον Σωφάνη, χρόνια ύστερ᾽ απ᾽ αυτά τα γεγονότα, τον βρήκε ο θάνατος, όταν, στρατηγός των Αθηναίων μαζί με τον Λέαγρο, το γιο του Γλαύκωνος, αναδείχτηκε γενναίο παλικάρι· τον σκότωσαν οι Ηδωνοί, την ώρα που έδινε μάχη για τα χρυσωρυχεία στο Δάτο.