Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κατά την αρχαιότητα οι Εβραίοι χρησιμοποιούσαν ευρύτατα την ελληνική στον προφορικό και τον γραπτό τους λόγο, όχι μόνο στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου αλλά και στα παράλια του Ευξείνου Πόντου και στην Ιταλία. Έχουμε μάλιστα μερικές εβραϊκές επιγραφές στα ελληνικά ακόμη και από την Ισπανία. Η χρήση της ελληνικής από τους Εβραίους σε άλλες περιοχές (Βρετανία, εσωτερικό των Βαλκανίων, Παρθία και ανατολικότερα) δεν έχει ακόμη χαρτογραφηθεί ικανοποιητικά. Γενικά, η γεωγραφική έκταση της χρήσης της ελληνικής από τους Εβραίους συμπίπτει με τις περιοχές όπου και άλλοι λαοί χρησιμοποιούσαν αυτή τη γλώσσα (κατά κανόνα δηλαδή δεν ήταν ένα απομονωμένο φαινόμενο, όπως η χρήση της ισπανικής από τους σεφαρδίτες Εβραίους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας). Φαίνεται, ωστόσο, ότι οι Εβραίοι παρέμειναν προσκολλημένοι στη χρήση της ελληνικής και μετά την εγκατάλειψή της από τους χριστιανούς στην Ιταλία και την Ισπανία.

Για πολλούς Εβραίους, σε διάφορες περιόδους και περιοχές, η ελληνική ήταν η μόνη τους γλώσσα. Ωστόσο, ήταν συχνό φαινόμενο η διγλωσσία διαφόρων ειδών, ενώ και η πολυγλωσσία δεν ήταν ασυνήθιστη (π.χ. ελληνικά μαζί με κάποια γνώση εβραϊκών και αραμαϊκών στην Ανατολή ή λατινικών και εβραϊκών στη Δύση). Oι μορφές διγλωσσίας ή πολυγλωσσίας καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα: από ντόπιους ελληνόφωνους με μια μικρή γνώση και της εβραϊκής μέχρι ομιλητές της αραμαϊκής με καλή εβραϊκή μόρφωση και γνώση της ελληνικής. Για την ακριβή έκταση αλλά και τις αλληλεπιδράσεις στη χρήση της ελληνικής, της εβραϊκής και της αραμαϊκής σε διάφορες περιόδους στη Γη του Iσραήλ (στην περιοχή όπου υποτίθεται ότι ήταν συνηθέστερη από οπουδήποτε αλλού η πολυγλωσσία) δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των ειδικών. Eνώ η ελληνική γραφόταν, κατά κανόνα, με το ελληνικό αλφάβητο, σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν και το «τετράγωνο» εβραϊκό (στην πραγματικότητα αραμαϊκό) αλφάβητο, όπως διαπιστώνουμε από ένα μικρό αριθμό επιγραφών και παπύρων που έχουν σωθεί. (Πολύ σποραδικά επίσης η εβραϊκή και η αραμαϊκή γράφονταν με ελληνικά γράμματα, π.χ. σε φυλαχτά και άλλα μαγικά κείμενα, ενώ στη Δύση η ελληνική γραφόταν κάποτε με λατινικά γράμματα).

Πότε υιοθέτησαν οι Εβραίοι για πρώτη φορά την ελληνική γλώσσα; Είναι αδύνατο να δοθεί απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Το παλιότερο σωζόμενο κείμενο που διαθέτουμε, η ελληνική μετάφραση της Πεντατεύχου, χρονολογείται στην πρώιμη πτολεμαϊκή περίοδο, ίσως στη δεκαετία του 280 π.X. (Harl, Dorival & Munnich 1988, 56-58). Επίσης, ανάμεσα στις πρώιμες εβραϊκές επιγραφές από την Αίγυπτο υπάρχουν δύο αναθηματικές στον Πτολεμαίο Γ΄, που μπορούν να χρονολογηθούν μεταξύ του 246 και 221 π.X. (Horbury & Noy 1992, αριθ. 22 και 117). Όλα αυτά τα πρώιμα κείμενα εμφανίζουν επαρκέστατο χειρισμό της γλώσσας, παρόλο που η Πεντάτευχος διατηρεί σκόπιμα πολλά γλωσσικά χαρακτηριστικά του εβραϊκού πρωτοτύπου. Φαίνεται ότι στη συνέχεια η χρήση της ελληνικής άρχισε να γίνεται όλο και περισσότερο συνήθης και διαδεδομένη, φτάνοντας κατά τα φαινόμενα στην κορύφωσή της κατά τον 1ο αιώνα μ.X., εποχή στην οποία γράφηκαν από Εβραίους πολλά έργα στα ελληνικά, τα οποία απευθύνονταν σε εβραϊκό ή/και μη εβραϊκό αναγνωστικό κοινό. Αξιοσημείωτα παραδείγματα είναι τα εκτενή κείμενα του Φίλωνα του Αλεξανδρέα και του Φλαβίου Ιωσήπου, τμήματα των κειμένων που ονομάζονται Απόκρυφα και Ψευδεπίγραφα της Παλαιάς Διαθήκης, τμήματα της Kαινής Διαθήκης, καθώς και επιγραφές και πάπυροι. Μετά τις αρχές του 2ου αιώνα μ.X. σώζονται λιγότερα κείμενα, αλλά σε μερικές περιοχές (π.χ. στις παράλιες πόλεις της Παλαιστίνης και στη νότια Ιταλία) συνεχίζουν να υπάρχουν επιγραφές μέχρι και τις αρχές του 6ου αιώνα μ.X., ενώ έχει επισημανθεί μια αναφορά στην κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Άραβες το 640 μ.X. στο 14ο βιβλίο των Σιβυλλικών Χρησμών, που είναι γραμμένοι στα ελληνικά και σε δακτυλικό εξάμετρο στίχο. Η πιθανότητα να χρησιμοποιούσαν την ελληνική οι Εβραίοι που ζούσαν κάτω από την αραβική κυριαρχία είναι ένα θέμα που ακόμη δεν έχει τύχει προσοχής.

Tί περιεχόμενο έχει (αν έχει) η έκφραση ιουδαϊκή ελληνική; Tο ερώτημα αποτέλεσε αντικείμενο έντονων αντιπαραθέσεων, κυρίως ανάμεσα στους μελετητές της Καινής Διαθήκης, αφότου διατυπώθηκε η άποψη ότι κάποια «σημιτικά» χαρακτηριστικά της γλώσσας μερικών τμημάτων της Kαινής Διαθήκης (όπως η Αποκάλυψις και τμήματα του Κατά Λουκάν) απηχούν την καθομιλούμενη γλώσσα των δίγλωσσων Εβραίων της Παλαιστίνης. Οι ισχυρισμοί ότι υπήρχε ιδιαίτερη διάλεκτος της ομιλούμενης και γραπτής ιουδαϊκής ελληνικής έχουν αποδειχθεί ιδιαίτερα υπερβολικοί (βλ. ιδίως Horsley 1989 μαζί με βιβλιογραφία). Παραμένει κάποια διαφωνία ως προς το αν υπήρχαν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στη χρήση της ελληνικής από τους Εβραίους. Πρέπει να έχουμε υπόψη τα παρακάτω σημεία:

Κανένας αρχαίος ή μεσαιωνικός συγγραφέας δεν αναγνωρίζει μια ιδιαίτερη ιουδαϊκή διάλεκτο της ελληνικής. Oι ίδιοι οι Εβραίοι δεν χρησιμοποιούσαν κάποιον όρο που να αναφέρεται σε ένα ξεχωριστό «ιουδαιο-ελληνικό» γλωσσικό ιδίωμα, σε αντίθεση με τους μεταγενέστερους όρους yiddish (ιουδαιο-γερμανικά) και judezmo (ιουδαιο-ισπανικά)· ούτε κανένας αρχαίος συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Iουδαίοι μιλούσαν ελληνικά με κάποιο ιδιαίτερο τρόπο. O Kλεομήδης, στο έργο του Κυκλική Kίνησις Mετεώρων (2.1.91), επικρίνοντας το ύφος των ελληνικών του Eπίκουρου απορρίπτει κάποιες εκφράσεις (όπως η έκφραση πιστὰ ἐλπίσματα), μερικές από τις οποίες, όπως λέει, ανήκουν στο είδος της γλώσσας που θα μπορούσε κανείς να ακούσει σε κάποια προσευχή: είναι Ἰουδαϊκά τινα καὶ παρακεχαραγμένα. Όμως εδώ πρόκειται για μια τόσο μεμονωμένη παρατήρηση, που είναι δύσκολο να αξιολογηθεί. Άλλωστε, η αναφορά στους Εβραίους συνυπάρχει με μια αντίστοιχου περιεχομένου αναφορά στις θεσμοφοριάζουσες, στις γυναίκες δηλαδή που γιόρταζαν τη γιορτή των Θεσμοφορίων: ο Kλεομήδης επικρίνει τόσο τα ελληνικά της προσευχής όσο και τα ελληνικά των θεσμοφοριαζουσών. Επομένως, δεν είναι καθόλου σαφές ότι διακρίνει κάτι το ιδιαίτερο ή μοναδικό σε σχέση με τα ιουδαϊκά ελληνικά.

Παρόλο που μερικά κείμενα περιέχουν -σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό- «σημιτισμούς», πολλά κείμενα γραμμένα από Εβραίους είναι διατυπωμένα σε απολύτως ομαλά ελληνικά και συχνά έχουν μια τάση προς τον αττικισμό (Iώσηπος, Φίλων). Είναι χαρακτηριστικό ότι οι σύγχρονοι εκδότες κειμένων, προκειμένου να καθορίσουν αν ένα κείμενο αμφίβολης προέλευσης έχει γραφεί από Εβραίο ή εθνικό, δεν χρησιμοποιούν γλωσσικά κριτήρια εκτός αν υπάρχουν εμφανείς σημιτισμοί ή κάποια χαρακτηριστικά στοιχεία του λεξιλογίου.

Όσον αφορά τους σημιτισμούς, γενικά είναι σφάλμα να υποθέτουμε ότι είναι αποτέλεσμα διγλωσσίας ή κακής γνώσης της ελληνικής από ομιλητές της αραμαϊκής ή της εβραϊκής. Οι σημιτισμοί μαρτυρούνται από την αρχή (π.χ. στη μετάφραση της Πεντατεύχου από τους Εβδομήκοντα) σε κείμενα τα οποία σαφώς έχουν γραφεί από ανθρώπους που κατείχαν επαρκέστατα την ελληνική γλώσσα. Άλλωστε, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους οι σημιτισμοί αυτοί δεν είναι τόσο αδέξιοι ή ακραίοι, ώστε να εμποδίζουν την κατανόηση του κειμένου -αν και μερικές φορές δημιουργούν κάποια αμφισημία, την οποία ίσως να εκμεταλλεύονται οι συγγραφείς συνειδητά. Με τον καιρό (ιδίως με τα νεότερα δεδομένα από τη μελέτη των παπύρων) έχει γίνει περισσότερο σαφές ότι πολλά χαρακτηριστικά της βιβλικής ελληνικής -που παλιότερα θεωρούνταν σημιτισμοί ή ιδιομορφίες- μαρτυρούνται στην πραγματικότητα και σε μη εβραϊκά κείμενα. Ωστόσο συναντώνται συχνότερα σε εβραϊκά κείμενα παρά σε μη εβραϊκά, γεγονός που μπορεί να κάνει τα εβραϊκά κείμενα να μοιάζουν κάπως παράξενα σε πρώτη ανάγνωση. Πάντως ο αναγνώστης σύντομα τα συνηθίζει και παύουν να του φαίνονται τόσο περίεργα.

[…]

Tα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ιουδαϊκής χρήσης της ελληνικής αξίζει να ληφθούν σοβαρά υπόψη, με δεδομένο τον μεγάλο αριθμό και την ισχυρή συνοχή του ιουδαϊκού πληθυσμού. Μερικά από αυτά αντανακλώνται και στην ελληνική των χριστιανών, καθώς και στις γλωσσικές χρήσεις των Ελληνοεβραίων της μεσαιωνικής εποχής.