• 1)
  • α) Το όργανο της όρασης, μάτι:
    • (Ιατροσ. κώδ. _͵ακϚ_͵), (Χρον. Μορ. H 676)·
  • β) (συνεκδ.) η περιοχή γύρω απ’ τα μάτια:
    • (Φυσιολ. (Legr.) 241)·
    • επιλαβών εφίλησέ με εις τους οφθαλμούς (Σφρ., Χρον. 112¹²)·
  • γ) (στη γεν. με τα ουσ. κόρη και φως σε προσφών. αγαπημένου προσώπου):
    • (Sprachlehre 128)·
    • ομμάτια μου, το φως των οφθαλμών μου (Διγ. Esc. 859)·
  • δ) (προκ. για το Θεό):
    • οφθαλμός ο άυπνος οπού ποτέ ου κοιμάται (Γεωργηλ., Βελ. Λ 110)·
  • ε) (σε μεταφ.):
    • έδει με γαρ τοι την δοκόν οράν των οφθαλμών μου και μη τα κάρφη τα λεπτά των αδελφών μου (Μανασσ., Ποίημ. ηθ. 65· Ερωφ. Β́ 84)·
  • στ) (συνεκδ. στον εν. και πληθ. με ή χωρίς γεν. προσώπου προκ. για το ίδιο το πρόσωπο):
    • (Διγ. O 1006)·
    • επιβγάλτηκα από εναντίου εφταλμώ σου (Ιων. II⁵)·
• 2)
  • α) (Συνεκδ.) βλέμμα, ματιά:
    • κείνου οφθαλμός του πότε στο άλογό 'τονε, πότε σ’ εμέν (Διγ. O 2503· Φυσιολ. (Legr.) 231)·
  • β) (σε μεταφ. με το γυρίζω προκ. να δηλωθεί συμπόνια):
    • Ζευ, τσ’ οφθαλμούς σου γύρισε σ’ εκείνη (ενν. στην Ερωφίλη), 'δέ τη λυπητερά (Ερωφ. χορ. β́ 524).
• 3) (Μεταφ.) επόπτης, επιμελητής· προστάτης:
  • απετύφλωσε λοιπόν τον οφθαλμόν της Πόλης (ενν. τον Βελισάριον) (Γεωργηλ., Βελ. Λ 546).
• 4) (Μεταφ.) το προσφιλέστερο, το καλύτερο ή ωραιότερο (μέρος)· ωραιότητα, ομορφιά:
  • πάντων φυτών ο οφθαλμός (ενν. ο Μάιος) και των ανθών λαμπρότης (Διγ. Z 2751).

• Εκφρ.
• 1) Εισέ ροπήν του οφθαλμού, βλ. εις έκφρ. 23.
• 2) Εις οφθαλμόν ή τους οφθαλμούς (κάπ.), προ οφθαλμού = ενώπιον, μπροστά:
  • (Ερμον. Υ 318), (Λίβ. (Lamb.) N 480), (Σπαν. A 50).
• 3) Εξ οφθαλμών = βλέποντας, θωρώντας:
  • (Καλλίμ. 931).
  • Φρ.
  • 1) Ανοίγω τους οφθαλμούς κάπ., βλ. ανοίγω φρ. 6.
  • 2) Βάλλω οφθαλμόν = κοιτάζω προσεκτικά, παρατηρώ:
    • (Λίβ. N 2112).
  • 3) Βλέπω εν οφθαλμοίς = λαμβάνω ο ίδιος γνώση κάπ. πράγματος:
    • (Κορων., Μπούας 16).
  • 4) Επιχύνομαι τους οφθαλμούς, βλ. επιχύνω (II).
  • 5) Θολώνω τους οφθαλμούς μου = για να δηλωθεί έντονος θυμός, αγριότητα:
    • (Διγ. Esc. 1128).
  • 6) Σκοτίζονται οι οφθαλμοί μου = χάνω την πνευματική μου διαύγεια, δε σκέφτομαι καθαρά:
    • (Μαχ. 250²⁰).
  • 7) Στήνω τον οφθαλμόν κατά + γεν. = εποφθαλμιώ, επιβουλεύομαι κάπ. ή κ.:
    • (Δούκ. 75⁸).
  • 8) Ωσότου στρέψεις οφθαλμόν, ως ού να στρίψεις οφθαλμόν, έως να τρίψεις οφθαλμόν = στη στιγμή, στο λεπτό:
    • (Πόλ. Τρωάδ. 7072 κριτ. υπ.), (Λίβ. Esc. 2168), (Λίβ. P 2096).

[αρχ. ουσ. οφθαλμός. Ο τ. εφτ‑ και διάφ. τ. σήμ. ιδιωμ. Η λ. και σήμ. λόγ.]