• Ά Επίρρ.
  • 1) (Τοπ.)
    • α) πίσω (το αντίθ. του εμπρός):
      • (Διγ. Esc. 483), (Αχιλλ. (Smith) O 457)·
      • (με την πρόθ. εις + αιτιατ.):
        • έχωσεν οπίσω εις τες άρτζες τον σιρ Φρασέσκην (Μαχ. 548¹¹)·
    • β) (προκ. για δήλ. επιστροφής) προς τα πίσω, προς το σημείο αφετηρίας:
      • (Αχιλλ. (Smith) Ο 210)·
      • (με τις προθ. εις και προς + αιτιατ.):
        • απαυτού εστράφηκαν εις τα Ιωάννινα οπίσω (Χρον. Τόκκων 2367)·
        • Στραφείς δ’ οπίσω προς αυτήν (Καλλίμ. 642)·
      • (μεταφ.):
        • το σφάλμα σα γενεί κι οπίσω δε γυρίζει (Ερωφ. Ά 101)·
      • (εδώ προκ. για επιστροφή στην πατρίδα):
        • Ξένε μου, πού ευρίσκεσαι, … και δεν θυμάσαι καν ποσώς οπίσω να γυρίσεις (Περί ξεν. 316)·
    • γ) (προκ. για δήλ. κατεύθυνσης) προς τα πίσω:
      • οπίσω εστοχάζετον διά την ποθητήν του (Διγ. Esc. 485)·
      • (εδώ προκ. να δηλωθεί το στρέψιμο του κεφαλιού):
        • τα πρόσωπά τους οπίσω και την ασκημιά του πατρός τους δεν είδαν (Πεντ. Γέν. IX 23)·
    • δ) (με την πρόθ. από + αιτιατ.) μακριά από·
      • (εδώ μεταφ.):
        • τινάς οπίσω μη συρτεί από τον ορισμό του (ενν. του πάπα) (Ψευδο-Γεωργηλ., Άλ. Κων/π. 802).
  • 2) Το πίσω μέρος πράγματος ή ζώου:
    • το ιππάριν του ήτον αρματωμένον … έμπροσθεν και οπίσω (Φλώρ. 535)·
    • (προκ. για το ανθρώπινο σώμα):
      • (Φορτουν. Δ́ 184)·
      • οπίσω τα μαλλιά μου 'ν’ σκορπιστά 'ς τσι νώμους μου (Πανώρ. Πρόλ. 10)·
    • (με την πρόθ. εις + αιτιατ.):
      • πρασινορόδινος αετός στην σέλαν ήτον πίσω (Διγ. Z 308· Σαχλ., Αφήγ. 697)·
    • έκφρ. οπίσω ανοικτή, βλ. ανοικτός 3.
  • 3) (Προκ. για βιβλίο) παραπάνω, προηγουμένως:
    • (Ιστ. πατρ. 126¹⁸)·
    • σας εξηγήθηκα οπίσω την αγάπην τήν είχεν ο ρήγας με την ρήγαιναν (Μαχ. 222⁷)·
    • (με την πρόθ. εις + αιτιατ.):
      • Καθώς σε το αφηγήσαμουν οπίσω εις το βιβλίον … (Χρον. Μορ. P 6249).
  • 4) (Με τα ρ. γιαγέρνω, γυρίζω, δίνω, παίρνω, στρέφω προκ. να δηλωθεί η επιστροφή ενός πράγματος):
    • να τα γιαγείρω (ενν. τα κανίσκια) οπίσω; (Ροδολ. Γ́ 540· Μπερτολδίνος 162), (Βακτ. αρχιερ. 135)·
    • (εδώ προκ. για πόλη ή κάστρο):
      • να τουσε δώσει (ενν. ο Μουσταφάς) την Καλλίπολη οπίσω (Χρον. σουλτ. 57¹⁷· Χρον. Μορ. P 8425).
  • 5) (Χρον.)
    • α) ύστερα, κατόπιν, εν συνεχείᾳ· στο μέλλον:
      • τάπισα επήγαν εις την Λευκωσίαν και επήραν την από σπαθίου (Ανων., Ιστ. σημ. ρμά́· Φορτουν. Δ́ 506)·
    • β) (με την πρόθ. εις + αιτιατ.) ύστερα από:
      • (Μαχ. 114³⁴)·
    • γ) στο τέλος, τελευταία:
      • Ανάθεμα το ριζικό στά φύλαγεν οπίσω (Ερωτόκρ. Έ 988· Βέλθ. 1346)·
    • δ) στο παρελθόν:
      • να πάψω θέλω παντελώς τα περασμένα πίσω (Θησ. Πρόλ. [134]).
  • 6) (Με προηγ. το σύνδ. και προκ. να δηλωθεί αντίθεση) κι ύστερα· κι απ’ την άλλη:
    • ήθελεν πάγει (ενν. η κάμηλος) καλά εκατόν μίλια οπίσω μιας καμήλας διά να την έχει και τάπισα έχει τόσην απομονήν … ότι εστόντα με … τες αδερφάδες του δεν τις εγγίζει ποττέ σαρκικά (Άνθ. χαρ. (κυπρ.) 135).

• Εκφρ.
• 1) Αππώδε και οπίσω, βλ. απώδε Β́ β.
• 2) Εμπρός οπίσω, βλ. εμπρός 1 έκφρ.
  • Φρ.
  • 1) Αφήνω κάπ. οπίσω = ξεφεύγει κάπ. απ’ την αντίληψή μου:
    • (Ερωτόκρ. Ά 494).
  • 2) Γυρίζω οπίσω = αναβάλλω· μετανιώνω:
    • (Θυσ. 134), (Ερωτόκρ. Γ́ 153).
  • 3) Επαίρνω οπίσω, βλ. επαίρνω 1α φρ.
  • 4) Πηγαίνω ή στρέφομαι (ο)πίσω = οπισθοχωρώ:
    • (Παλαμήδ., Βοηβ. 289), (Σταυριν. 159).
  • 5) Ποιώ στρέμμα οπίσω = επιστρέφω:
    • (Χρον. Μορ. P 9130).
  • 6) Στρέφω κάπ. οπίσω = αναγκάζω κάπ. να υποχωρήσει, τρέπω κάπ. σε φυγή:
    • (Χρον. Μορ. P 5389).
    • B́ (Σε θέση πρόθ.)
      • 1) (Τοπ.)
        • α) (με γεν. ή αιτιατ. ον. ή προσωπ. αντων.) πίσω από κάπ. ή κ.:
          • οπίσω τους λας των αρμάτων ήτον η ρήγαινα (Μαχ. 414²⁷)·
          • οπίσω του αμαξίου να έχει έναν ασκοφύσιν (Μαχ. 572²⁹)·
          • (εδώ μεταφ.):
            • αναστεναγμοί οπίσω σου και ομπρός σου (Χούμνου, Κοσμογ. 104)·
          • (εδώ προκ. να δηλωθεί το στρέψιμο του κεφαλιού):
            • (Καλλίμ. 1165)·
            • οι εχθροί εφεύγασι, οπίσω τους εβλέπαν (Στ. βοεβ. 20)·
        • β) (μεταφ.)
          • β¹) κρυφά από κάπ., εν αγνοίᾳ του:
            • ομπρός και οπίσω τως πάντα τσι ξατιμώνου (ενν. οι κοπέλες τους άντρες) (Φορτουν. Β́ 397)·
          • β²) κατά την απουσία κάπ.:
            • (Μαλαξός, Νομοκ. 76)·
            • εμπρός μου και οπίσω μου όλοι με επαινάτε (Ιστ. Βλαχ. 810)·
  • φρ. αφήνω κ. οπίσω μου = αγνοώ κ.:
    • (Θυσ. 731)·
  • γ) (με γεν. ον. ή προσωπ. αντων. προκ. να δηλωθεί συνοδεία ή ακολουθία):
    • οπίσω του ακολούθει του σκυλίν (Λίβ. Esc. 3566)·
    • έτρεξαν (ενν. τα σκυλία) οπίσω του λαγού (Μπερτόλδος 54)·
    • (εδώ μεταφ.):
      • ποιος εκ τσ’ αθρώπους … οπίσω τως (ενν. σε δόξες, πλούτη και τιμές) να πηαίνει; (Ερωφ. Πρόλ. 130).
  • 2) (Χρον.)
    • α) (με γεν. ον. ή προσωπ. αντων. προκ. να δηλωθεί χρονική ακολουθία):
      • Το καλοκαίρι ογλήγορα … διαβαίνει κι οπίσω του … κρυγιός χειμώνας μπαίνει (Πανώρ. Γ́ 138· Μαχ. 26²⁸)·
    • β) μετά το θάνατο κάπ.:
      • ο ζωντανός τάπισα του τεθνεώτος εντέχεται εκείνην την δωρεάν να την λάβει (Ασσίζ. 157^18‑9)·
      • φήμην δεν εβλέπουσι οπίσω τως ν’αφήσουν (Κορων., Μπούας 41).
  • 3) (Με γεν. ον. προκ. για κίνηση απομάκρυνσης) από:
    • τα ομμάτια της ουκ εστρέφονταν οπίσω της θαλάσσης (Πόλ. Τρωάδ. 637 κριτ. υπ).
  • 4) (Με γεν. ον.) εκτός, πέρα από:
    • οπίσω του Χριστού άλλην ουκ έχω ελπίδα (Σκλέντζα, Ποιήμ. 7⁶⁸).
  • Γ́ (Με άρθρο ως επίθ. ή ουσ.)
    • 1) (Τοπ. προκ. για δήλ. επιστροφής) προς τα πίσω:
      • τα πίσω βιάζεται (Γεωργηλ., Θαν. 399)·
      • (με γεν. προσωπ. αντων.):
        • διαγείρετε τα πίσω σας (Ναθαναήλ Μπέρτου, Στιχοπλ. I 1296)·
      • (με προηγ. την πρόθεση εις):
        • απαυτού εγύρισάμε εις τα οπίσου (Συναδ. φ. 38^r).
    • 2) (Με προηγ. την πρόθ. εις) στο πίσω μέρος του σώματος:
      • Ιανουάριος άνδρας … ως πεζοδρόμος φαίνεται … στα πίσω εις την ζώνην του πηγμένες οι ποδές του (Ημερολ. 49).
    • 3) (Χρον.)
      • α) προηγούμενος, περασμένος:
        • εις τον καιρόν τον πίσω (Θησ. Πρόλ. [120])·
        • (με το άρθρο τα) τα περασμένα, το παρελθόν:
          • σα … φρόνιμη όλα τα πίσω εθώρει (Ερωτόκρ. Β́ 121)·
          • αυτείνοι (ενν. οι θεοί) … προβλέπουσι τα μπρος και τα οπίσω (Αλεξ. 178)·
      • β) μελλοντικός·
        • (εδώ) στερνός, τελευταίος:
          • ποιο θάρρος έχω, ποια δροσά στα γέρα μου τα πίσω; (Θυσ. 384)·
        • (με προηγ. την πρόθ. εις) στο μέλλον:
          • ο Ζευς … τους όρκους, εις τ’ ουπίσω τελειώσει (Λουκάνη, Ομήρ. Ιλ. Δ́ [133]).
  • Έκφρ. τα πίσω κώλοι = με τα οπίσθα:
    • (Μπερτόλδος 47).
    • Φρ. γυρίζω, πηγαίνω, στρέφομαι, τρέχω (σ)τα πίσω (μου) = οπισθοχωρώ:
      • (Γεωργηλ., Βελ. Λ 272), (Παλαμήδ., Βοηβ. 596), (Αχέλ. 606, 2323). [αρχ. επίρρ. οπίσω. Ο τ. επίσω, που απ. σε έγγρ. του 15. αι., πιθ. με επίδρ. του επιρρ. εμπρός. Ο τ. πίσω στο Meursius και σήμ. Οι τ. τάπισα κ.ε. από συνεκφ. με το άρθρο τα. Η λ., καθώς και οι τ. οπίσου, τάπισα, ταπίσα και ταπισόν, και σήμ. ιδιωμ., όπου και άλλοι τ.]

• Από πίσω·
  • (εδώ σε μεταφ.):
    • εσύ απολούθενε έρωτα χτυπισμένος είσαι απομπρός κι οπίσωθε (Σουμμ., Παστ. φίδ. Γ́ [196]).

[<επίρρ. οπίσω + κατάλ. ‑θε. Η λ. σε επιγρ. και σήμ. λογοτ. (ΑΛΝΕ)]

• Πίσω (από άλλον αναβάτη) στα καπούλια του αλόγου:
  • έρκετον ο σιρ Πολ Τσάππους καβαλλάρης και πισωκάπουλά του ο σιρ Πιέρ Γούρρης (Βουστρ. 184¹¹).

[<επίρρ. οπίσω + ουσ. κάπουλα (βλ. λ.). Λ. οπισωκάπουλον και πισωκάπουλον (‑ο‑) στο Du Cange (λ. καπούλα). Ο τ. πισω‑ και σήμ. κυπρ. Η λ. και σήμ. λογοτ. (ΑΛΝΕ)]

• Λουριά στο στήθος και στα νώτα του αλόγου που συγκρατούν τη σέλα:
  • χαλιναροκαπίστελα, οπισωμπροστελίνες (Διήγ. παιδ. 642).

[<επίρρ. οπίσω + ουσ. (ε)μπροστελίνα (βλ. λ.)]

• Κάνω πίσω, αντιστέκομαι:
  • ει δ’ ίσως οπισωπατείς, ου θέλεις ν’ ακλουθήσεις, επαίρνομέν σε πεταστόν (Βέλθ. 197).

[<επίρρ. οπίσω + πατώ. Τ. πισω‑ και σήμ.]