• 1)
  • α) Το όργανο της όρασης, οφθαλμός, μάτι:
    • (Ερωτόκρ. Ά 1077)·
    • ήτον τυφλωμένος το’ ναν τ’ αμμάτι το δεξιό (Τζάνε, Κρ. πόλ. 381⁴)·
  • β) (μεταφ.):
    • Χίλια μάτιά 'χει ο λογισμός, μερόνυχτα βιγλίζου (Ερωτόκρ. Ά 1083).
• 2) (Συνεκδ.) βλέφαρο:
  • δεν εμπόρεσα τη νύχτα να καμνύσω τα μάτια μου να κοιμηθώ (Φορτουν. Ά 247· Ερωφ. Πρόλ. 77).
• 3) (Συνεκδ.)
  • α) βλέμμα:
    • εσήκωσεν … τα μάτια του προς την Ανατολήν (Διγ. Άνδρ. 360²· Πεντ. Δευτ. XI 12)·
  • β) η έκφραση του βλέμματος που δηλώνει διάθεση, συναισθήματα, κ.τ.ό.:
    • έδιδαν φόβον, έχοντες εκ φύσεως ομμάτι φοβερόν (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 386· Ζήν. Β́ 424).
• 4) (Συνεκδ.) η ικανότητα να βλέπει κανείς, όραση:
  • ο φθόνος … υστέρησέν του τα μάτια και έχασε … το φως του κόσμου (Γεωργηλ., Βελ. Λ 13· Χορτάτση, Ελευθ. Ιερουσ. Β́ 62).
• 5) (Μεταφ.) προσωπική φροντίδα, επιστασία, επίβλεψη:
  • ουδέν παχύνει το άλογον ωσάν τ’ ομμάτιν του βασιλέως (Σοφιαν., Παιδαγ. 113).
• 6) (Μεταφ. προκ. για την Κων/πολη) πηγή φωτός:
  • το μάτι της Ανατολής και της χριστιανοσύνης (Θρ. Κων/π. H 6).
• 7) (Συνεκδ. προκ. για άνθρωπο):
  • ήτον (ενν. η θυγατέρα) … νόστιμη που 'παίνα κάθε μάτι (Μαρκάδ. 18· Ερωτόκρ. Ά 528)·
  • (με γεν. προσώπου):
    • τ’ αμμάτι των Τουρκών (Αχέλ. 1327· Ερωφ. Γ́ 163).
• 8)
  • α) (Μεταφ. στον πληθ. προκ. να δηλωθεί αγαπημένο πρόσωπο):
    • η Σίλα η όμορφη, τα μάτια και το φως μου (Ιντ. κρ. θεάτρ. Β́ 84)·
  • β) (με την αντων. μου ως προσφών. που εκφράζει τρυφερότητα):
    • Χαρτί σου στέλνω, μάτια μου (Ch. pop. 309)·
  • γ) (σε μεταφ. στη γεν. πληθ. με προηγ. τα ουσ. φως, ήλιος, κ.τ.ό., προκ. να δηλωθεί αγαπημένο πρόσωπο):
    • να 'σαι μοναχή το φως των αμματιών μου (Στάθ. Ιντ. ά 4· Σουμμ., Παστ. φίδ. Γ́ [30] (έκδ. οιματιών)).
• 9) (Μεταφ. προκ. για στόμιο κανονιού):
  • τα κανόνια εσπούσανε κι ανοίγασι τα μάτια (Τζάνε, Κρ. πόλ. 310¹³).

• Εκφρ.
  • 1) Εις τα μάτια (κάπ.) = κατά τη γνώμη, κατά την κρίση κάπ.:
    • (Πεντ. Γέν. XXI 11, Δευτ. VI 18).
  • 2) Εμπρός στα μάτια (κάπ.) = ενώπιον, μπροστά σε κάπ.:
    • (Αιτωλ., Μύθ. 26¹²).
  • 3) Με ανοικτά τα μάτια = χωρίς ύπνο·
    • (εδώ σε υπερβολή) με τεταμένη προσοχή:
      • (Ζήν. Γ́ 340).
  • 4) Στάκτη εις τα μάτια = θόλωμα της όρασης, τύφλωση (πβ. τη σημερ. φρ. ρίχνω στάκτη στα μάτια κάπ.):
    • (Διακρούσ. 114²¹).
    • Φρ.
    • 1) Ανοίγουν τα μάτια (μου), βλ. ανοίγω Φρ. 4.
    • 2) Ανοίγω καλά τα αμμάτια μου = εντείνω την προσοχή μου για να αντιληφθώ κ.:
      • (Μορεζίν., Κλίνη Σολομ. 426).
    • 3) Ανοίγω τα ομμάτια (κάπ.) = κάνω κάπ. να δει καλά, διαφωτίζω (πβ. και ανοίγω Φρ. 6):
      • (Ιστ. Βλαχ. 2703).
    • 4) Βάνω το μάτι μου επάνου (σε κάπ.) = βλέπω, εξετάζω (με τα ίδια μου τα μάτια):
      • (Πεντ. Γέν. XLIV 21).
    • 5) Βάνω ύπνο εις τα μάτια (μου), βλ. βάνω (I)13.
    • 6) Βγαίνουν τα μάτια μου, βλ. βγαίνω 1β φρ.
    • 7) Βγαίνω (ομπρός) από τα μάτια (κάπ.), βλ. βγαίνω 23 φρ.
    • 8) Βλέπω με άγριο μάτι (κάπ.) = έχω εχθρική διάθεση για κάπ.:
      • (Χίκα, Μονωδ. 89).
    • 9) Βλέπω με τ’ αμμάτια μου = έχω άμεση αντίληψη ενός πράγματος:
      • (Θρ. Κύπρ. 496).
    • 10) Δεν έχω ομμάτια να δω (κάπ.) = δεν προσέχω κάπ., αποφεύγω να τον δω:
      • (Σαχλ. Αφήγ. 369).
    • 11) Δε σφαλίζω αμμάτι = δεν μπορώ να κοιμηθώ:
      • (Στάθ. Ά 276).
    • 12) Έχω κάπ. σαν τα μάτια μου = αγαπώ πολύ κάπ. και τον φροντίζω:
      • (Κορων., Μπούας 152).
    • 13) Κακύνω το μάτι μου σε κάπ., βλ. κακύνω Β́2.
    • 14) Κλαίω με μαύρα μάτια (συνεκδ.· πβ. τη φρ. χύνω μαύρα δάκρυα, μαύρος 5η) = κλαίω πικρά, θρηνώ:
      • (Ιστ. Βλαχ. 1208).
      • 15) Κάμνω μάτια, βλ. κάμνω Φρ. 65.
      • 16) Να χαρείς τα μάτια σου = (για δήλωση παράκλησης, ευχής· η φρ. και σήμ.):
        • (Φαλιέρ., Ιστ. 549).
      • 17) Ξεφωτίζω τα μάτια μου, βλ. ξεφωτίζω Άβ.
      • 18) Παίζω με το μάτι = κάνω νοήματα, γνέφω:
        • (Ερωτόκρ. Ά 2121).
      • 19) Παίρνει κάπ. το αμμάτι μου = βλέπω κάπ. φευγαλέα:
        • (Φορτουν. Δ́ 35).
      • 20) Στένω το μάτιν σε κάπ. = προσηλώνω το βλέμμα, κοιτάζω επίμονα και απειλητικά:
        • (Πικατ. 21).
      • 21) Φυλάγω (κάπ.) ως γιόν τα 'μμάτια (μου) = υπερασπίζομαι, προστατεύω (κάπ.):
        • (Μαχ. 408²⁷).
      • 22) Χάνω τα μάτια μου = τυφλώνομαι·
        • (εδώ μεταφ.):
          • (Ζήν. Έ 134).

[αρχ. ομμάτιον. Οι τ. αμμάδιν, αμμάτιν, 'μμάτιν, καθώς και τ. 'μμάδιν, και σήμ. κυπρ. Ο πληθ. μάθια και σήμ. ιδιωμ. Ο τ. μάτι στο Βλάχ. και σήμ. Ο τ. αμμάτι στο Βλάχ. Οι τ. μάτιν, ομμάτιν κ.ά. και σήμ. ποντ. Ο τ. ‑ι στο Meursius (‑η)]