• I. Ενεργ.
  • Ά Μτβ.
    • 1) Κάνω κ. να χάσει την υγρασία που έχει, αφυδατώνω, ξεραίνω:
      • Το αλατισμένον κρέας είναι βλαβερόν, διατί … ξηραίνει την σάρκα (Αγαπ., Γεωπον. 191)·
      • (μεταφ.):
        • πρίκα μού προξενά η χαρά, το δρόσος με ξεραίνει (Ερωφ. Γ́ 216).
    • 2) (Προκ. για φυτό ή μέρος φυτού) κάνω να χάσει τους χυμούς του, να ξεραθεί, να μαραθεί:
      • (Διδ. Σολ. P 13), (Ερωτόκρ. Β́ 1309)·
      • (σε μεταφ.):
        • ήπασκεν (ενν. η νένα) όσο το μπορεί να τηνε δυσκολέψει (ενν. την Αρετούσα), να τση ξεράνει το δεντρό πρίχου να το φυτέψει (Ερωτόκρ. Ά 670).
    • 3)
      • α) (Προκ. για καρπούς, άνθη, φύλλα) αποξηραίνω:
        • (Νεκταρ. Ιεροκοσμ. Ιστ. 114)·
        • άνθη χαμομήλας … ξέρανε και κάμε τα σκόνην λεπτήν (Αγαπ., Γεωπον. 234)·
      • β) (γενικ.):
        • χλωροσαύρας … ξήρανον (Ορνεοσ. αγρ. 559²⁸).
    • 4) Ψήνω κ. ώσπου να ξεραθεί εντελώς:
      • Ξήρανε εις τον φούρνον δενδρολίβανον (Αγαπ., Γεωπον. 228).
    • 5)
      • α) Αδρανοποιώ, «νεκρώνω»:
        • αφανίζει (ενν. το μαρούλιον) το σκάνδαλον της σαρκός, διατί ξηραίνει το σπέρμα (Αγαπ., Γεωπον. 204)·
      • β) κάνω να ατονήσει ως προς τα συμπτώματα:
        • ο περισσός ύπνος ψυχραίνει και ξηραίνει την θέρμην (Αγαπ., Γεωπον. 176).
    • 6) (Μεταφ., με αντικ. τη λ. αίμα):
      • (Δούκ. 313²⁰).
    • 7) Εξαντλώ, ταλαιπωρώ σωματικά:
      • έφευγον (ενν. οι Τρώες) εκ του πεδίου ξηρανθέντες εκ του κόπου (Λουκάνη, Ομήρ. Ιλ. ΚΑ²́ [199]).
    • 8) Εξοντώνω:
      • Η γυνή … πάντα περιεργάζεται το πώς να σε ξηράνει (Συναξ. γυν. 308).
  • Β́ Αμτβ.
    • 1) (Προκ. για δέντρο) χάνω τους χυμούς μου, μαραίνομαι, ξεραίνομαι:
      • εμείναν τα δεντρά γυμνά … και εξεράναν πολλά (Μαχ. 624⁴).
    • 2) (Με υποκ. τις λ. νερά, βρύσις) στερεύω:
      • (Μαχ. 2²⁵)·
      • (σε μεταφ.)
        • το δίκαιον απέσβεσεν και εξήρανεν η βρύσις (Ριμ. Βελ. ρ 590).
• II. Μέσ.
  • 1) Χάνω το νερό ή την υγρασία που έχω, στεγνώνω:
    • εξεράθην η γης (Πεντ. Γέν. VIII 14).
  • 2) (Με υποκ. λ. όπως λίμνη, πηγάδι, βρύση, θάλασσα) στερεύω, αποστραγγίζομαι, ξεραίνομαι:
    • (Αιτωλ., Μύθ. 19^3, 10)·
    • (σε κατάρα):
      • Οι βρύσες … ας ξεραθούσι (Τζάνε, Κρ. πόλ. 228¹¹· Περί ξεν. A 285)·
    • (σε μεταφ.):
      • εις τας μεγάλας λύπας ξηραίνονται αι πηγαί των δακρύων (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 250).
  • 3) Αφυδατώνομαι, εξαντλούμαι από τη δίψα και τη ζέστη (σε μεταφ.):
    • δε θε να με δροσίσει (ενν. η βρύση) κι αφήνει με να ξεραθώ (Ερωτόκρ. Β́ 214).
  • 4)
    • α) (Συνεκδ. για τη γλώσσα, το λάρυγγα) στεγνώνω:
      • (Κρασοπ. AO 42), (Προδρ. IV 614-1 χφ V κριτ. υπ.)·
      • (σε κατάρα):
        • Αν εγώ, Ιερουσαλήμ, εσέ θέλω ξεχάσει …, να ξηρανθεί η γλώσσα μου (Παλαμήδ., Ψαλμ. 426)·
    • β) (ειδικά):
      • τα ομμάτια μου εξηράνθησαν από της αγρυπνίας (Προδρ. IV 629 χφφ PK κριτ. υπ.)·
    • γ) (προκ. για την αναπνοή) «κόβομαι» (επειδή στεγνώνει η στοματική κοιλότητα):
      • (Ροδολ. Ά 88).
  • 5)
    • α) (προκ. για φυτό ή μέρος φυτού) χάνω τους χυμούς μου, ξεραίνομαι, μαραίνομαι:
      • (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 171), (Ερωτόκρ. Β́ 210)·
      • (σε κατάρα):
        • οι κάμποι ας ξεραθού (Πανώρ. Δ́ 117)·
      • (σε μεταφ.):
        • Τα ρόδα του προσώπου σου … ας ξεραθούσι (Πανώρ. Β́ 407)·
    • β) (μεταφ. για πρόσωπο) χάνω τη ζωντάνια, την ομορφιά μου:
      • εξηράνθη το κάλλος μου (Διγ. Άνδρ. 371⁷).
  • 6)
    • α) (Προκ. για νερό, υγρά) στεγνώνω, εξατμίζομαι:
      • (Πεντ. Γέν. VIII 7), (Αγαπ., Γεωπον. 241)·
    • β) (προκ. για το υγρό στοιχείο του ανθρώπινου οργανισμού):
      • (Ερωτόκρ. Γ́ 829).
  • 7) Γίνομαι στερεός, συμπαγής:
    • (Αγαπ., Γεωπον. 226).
  • 8) (Μεταφ. προκ. για τα μέλη ή ολόκληρο το σώμα) παραλύω, πιάνομαι:
    • (Σπανός A 387), (Θρ. Κύπρ. Μ 442).
  • 9) Μένω αναίσθητος, λιποθυμώ:
    • ξεσχίζεται και αφρίζει … και ξηραίνεται (Μάξιμ. Καλλιουπ., Κ. Διαθ. Μάρκ. θ́ 18).
  • 10) Αποσβολώνομαι, μένω σύξυλος:
    • οι Ρωμαίοι ακούσαντες την πικράν ταύτην αγγελίαν … υπερήλγησαν, εξηράνθησαν (Δούκ. 297⁶).

[αρχ. ξηραίνω. Ο τ. στο Βλάχ. και σήμ.]