• Ά Μτβ.
  • 1)
    • α) Κάνω μάχη, αγωνίζομαι ένοπλα εναντίον κάπ.:
      • (Βίος Αλ. 2641)·
      • (προκ. για πολιορκία):
        • όπως ο μεν Καντακουζηνός από θαλάσσης, αυτός δε διά ξηράς μάχωνται την Λαοδίκειαν (Κομνηνής Άννας Μετάφρ. 94)·
    • β) κάνω πόλεμο, βρίσκομαι σε εμπόλεμη κατάσταση:
      • (Χρον. Μορ. H 1216)·
      • Οι Τούρκοι … έχουν το και φυσικόν … και από νόμου τους Χριστιανούς να μάχονται Χρον. Τόκκων 424·
      • (με σύστ. αντικ.):
        • στην μάχην όπου εμάχετον μετά τον βασιλέα (Χρον. Μορ. H 5216)·
    • γ) αντιστέκομαι, προβάλλω ένοπλη αντίσταση:
      • τα κάστρη όπου μας μάχονται να θέλομεν τα πάρει (Χρον. Μορ. H 2638)·
    • δ) έρχομαι σε ρήξη, σε σύγκρουση (με είδος σύστ. αντικ.):
      • προς αλλήλους οι γειτνιώντες … διαφοράς αναμέσον αυτών φυομένας εμάχοντο (Ψευδο-Σφρ. 236³⁰).
  • 2) Προβάλλω αντιρρήσεις, εναντιώνομαι σε κάπ.:
    • Ήκουσεν, ου συγκλίνεται, μάχεται τον πατέρα (Λίβ. Sc. 1155).
  • 3) Καταπονώ, εξαντλώ, βασανίζω (εδώ σε ιδιάζ. χρ. ως παθητ.):
    • από των οικείων ίνα μάχηται (ενν. ο βασιλεύς) (Κομνηνής Άννας Μετάφρ. 209).
  • 4) Αγωνίζομαι για κ., ασχολούμαι (επίπονα) με κ., επιχειρώ, προσπαθώ:
    • εμαχόμην τον σκοπόν πώς να τη χαιρετήσω (Λίβ. N 1929)·
    • ο Βορράς … μάχεται το Νότο να νικήσει (Ερωτόκρ. Δ́ 1678)·
    • (σε παροιμ. φρ.):
      • τα ξένα μάχεται και τα δικά τ’ αφήνει (Κυπρ. ερωτ. 148⁵).
• Β́ Αμτβ.
  • 1)
    • α) Κάνω μάχη, συμμετέχω σε ένοπλη σύγκρουση:
      • (Βίος Αλ. 4249), (Αχέλ. 2076)·
      • (ειρων.):
        • μάχετ’ η κοιλιά μου (Κατζ. Ά 28)·
      • (προκ. για μονομαχία):
        • (Ερωτόκρ. Β́ 1798)·
      • (μεταφ. προκ. για ψυχική ταραχή):
        • Οι λογισμοί είναι σαϊτιές, καρδιά μου είν το σημάδι και μάχουνται (Ερωτόκρ. Ά 270)·
      • (μεταφ. προκ. για σφοδρή ταραχή φυσικών στοιχείων):
        • δύο ανέμοι … μάχουνται με τη θάλασσα (Ερωτόκρ. Δ́ 1675)·
    • β) πολεμώ, βρίσκομαι σε εμπόλεμη κατάσταση:
      • (Χρον. Μορ. H 5571)·
    • γ) (μεταφ. προκ. για ζώο) επιτίθεμαι βίαια, ορμώ:
      • το αρκούδι μάχεται (Θρ. Κων/π. Βαρβ. 38).
  • 2)
    • α) Φιλονικώ, μαλώνω, λογομαχώ:
      • (Φορτουν. Ιντ. ά 110), (Απόκοπ. 69)·
    • β) διαπληκτίζομαι:
      • (Λίβ. Sc. 132).
  • 3)
    • α) Συναγωνίζομαι, προσπαθώ να επιβληθώ:
      • (Λίβ. P 2447)·
    • β) προσπαθώ να αντισταθώ (σε κ.):
      • προς τα δάκρυα μάχεται (Αλφ. ξεν. Αθ. 19)·
    • γ) (με την πρόθ. διά) υπερασπίζομαι κ.:
      • εμάχουσουν οδιά το όνομά μου (Μορεζίν., Κλίνη Σολομ. 433).
  • 4) (Προκ. για σκέψεις, αισθήματα, κ.τ.ό.) συγκρούομαι, αντιβαίνω, βρίσκομαι σε αντίθεση:
    • (Ερωτόκρ. Ά 1648).
  • 5)
    • α) Έχω έχθρα, αποστρέφομαι· μνησικακώ:
      • να μάχεσαι με τους κακούς (Πικατ. 343· Βυζ. Ιλιάδ. 964)·
    • β) οργίζομαι, «τα βάζω» με κάπ.· απειλώ:
      • με την τύχη εμάχετο (Ερωτόκρ. Ά 1320· Β́ 2082).
  • 6) Αγωνίζομαι, κοπιάζω, μοχθώ:
    • Άνθρωπε, … κακοπαθείς και μάχεσαι, θέλεις ίνα πλουτήσεις (Αλφ. 14²).
  • 7) Κατέχομαι από ταραχή, αγωνιώ, βασανίζομαι, στενοχωριέμαι:
    • μάχεται ο βασιλεύς εις λογισμόν του μέγαν (Βυζ. Ιλιάδ. 235· Φλώρ. 400)·
    • εμαχόμην κατά νου (Λίβ. Esc. 2190).

[αρχ. μάχομαι. Η λ. και σήμ. κοιν., καθώς και σε διάφ. τ. ιδιωμ.]