Η σημασιολογία ορίζεται κατά κανόνα ως η επιστημονική μελέτη της γλωσσικής σημασίας . Διάφορες όψεις του συνολικού φαινομένου (γλωσσική) σημασία έχουν αποτελέσει μέχρι σήμερα αντικείμενο αυτής της μελέτης.

Με σημείο εκκίνησης τη γλώσσα-ως-σύστημα , και στο πλαίσιο της δομικής σημασιολογίας, έχουν μελετηθεί (α) οι σημασιολογικές σχέσεις της συνωνυμίας (π.χ. στέγη - σκεπή), της υπωνυμίας (π.χ. λουλούδι > τριαντάφυλλο κλπ.), της αντωνυμίας (π.χ. μικρός - μεγάλος) κλπ., καθώς και (β) η ανάλυση των λέξεων σε σημασιολογικά συστατικά, δηλαδή σε ελάχιστες σημασιακές μονάδες από τον συνδυασμό των οποίων προκύπτει η σημασία της λέξης (π.χ. «άντρας»: +ΑΡΣ, +ΕΝΗΛ, +ΑΝΘΡ) αλλά και (γ) η οργάνωση του λεξιλογίου μιας γλώσσας σε σημασιολογικά πεδία : π.χ. όροι που καλύπτουν το πεδίο του χρωματικού φάσματος, του πλέγματος των σχέσεων συγγενείας κλπ.). Με το ίδιο πάντα σημείο εκκίνησης, και στο ειδικότερο πλαίσιο της τυπικής σημασιολογίας, έχει μελετηθεί (δ) η σημασία των προτάσεων όπως προκύπτει από τον συνδυασμό των σημασιών των επιμέρους στοιχείων που τις απαρτίζουν (αρχή της συνθετικότητας: η σημασία μιας πρότασης είναι συνάρτηση της σημασίας των μερών της), αλλά και (ε) η σύνδεση των γλωσσικών εκφράσεων με την εξωγλωσσική πραγματικότητα (σε τί δηλαδή -μπορούν να- αναφέρονται στον κόσμο∙(έκταση) και με τίνος τη μεσολάβηση (διάταση), όπως και (στ) ο καθορισμός των συνθηκών κάτω από τις οποίες οι προτάσεις καθίστανται αληθείς ή ψευδείς (συνθήκες αλήθειας [truth-conditions])∙ και αυτό γιατί «γνωρίζω τη σημασία μιας πρότασης» σημαίνει «γνωρίζω το σύνολο των συνθηκών αλήθειας που θα πρέπει να εξασφαλίζει ένας κόσμος προκειμένου η πρόταση να αληθεύει (σε αυτό τον κόσμο)», σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση. Στο πλαίσιο της τυπικής λογικής (προτασιακή, κατηγορηματική, τροπική, χρονική λογική) με τις τεχνητές της γλώσσες επιχειρείται να φωτιστούν πλευρές της γλωσσικής σημασίας - κάτι που αναδεικνύει τις διαφορές των φυσικών γλωσσών από τις τεχνητές και το πολύ πλουσιότερο περιεχόμενο των πρώτων.

Με σημείο εκκίνησης τη γλώσσα-ως-χρήση, και στο πλαίσιο της λεγόμενης επικοινωνιακής προσέγγισης, η μελέτη επικεντρώνεται στη σημασία ως προϊόν συγκεκριμένων περιστάσεων επικοινωνίας. Απαντώντας στην ερώτηση Είναι αλήθεια ότι ο Γιάννης έχει μείνει χωρίς κοπέλα αυτόν τον καιρό; του συνομιλητή της, π.χ., η ομιλήτρια μπορεί να κάνει (μια) χρήση της πρότασης Μαθαίνω ότι κάνει πολλά ταξίδια στην Καβάλα αυτό τον καιρό για να υπονοήσει ότι ο Γιάννης σχετίζεται με κάποια νεαρή κάτοικο αυτής της πόλης - διατηρώντας παράλληλα το δικαίωμα να αρνηθεί ότι δήλωσε ποτέ κάτι τέτοιο (: συνομιλιακό υπονόημα). Είναι φανερό ότι τέτοιες δυνατότητες απόκλισης της σημασίας ενός εκφωνήματος σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα -γλωσσικά, όπως στο δικό μας παράδειγμα, ή μη- από την τυπική προτασιακή σημασία -άθροισμα συνθηκών αλήθειας δικαιολογούν τον όρο εκφωνηματική (σε αντίθεση με την προτασιακή) σημασία και αφήνουν έκθετη την αυστηρή διάκριση ανάμεσα σε σημασιολογία και πραγματολογία .

Με σημείο εκκίνησης τον ομιλητή, τέλος, η μελέτη της γλωσσικής σημασίας θεωρεί την ανθρώπινη αισθησιοκινητική εμπειρία και αντίληψη του κόσμου ως βάση για τη δομή -όχι απλώς τη σημασιακή- της ανθρώπινης γλώσσας (γνωσιακή σημασιολογία). Εκφράσεις που τυπικά έχουν να κάνουν με τα αισθητήρια της αφής ή της όρασης, π.χ., εμφανίζουν διαγλωσσικά την τάση να αποκτούν τη σημασία του κατανοείν και του λογίζεσθαι: όπως πιάνουμε ένα χέρι έτσι «πιάνουμε» και ένα νόημα, όπως βλέπουμε ένα ηλιοβασίλεμα έτσι «βλέπουμε» και μια ιδέα. Μοχλός για τη συγχρονική συνάρτηση των δύο πεδίων (πολυσημία), του πιο προσιτού με το λιγότερο προσιτό, και κεντρική πρωταγωνίστρια της προσέγγισης είναι η (εννοιακή) μεταφορά . Εξίσου ενδιαφέρουσα πάντως είναι και η διαχρονική διάσταση του φαινομένου, καθώς προσφέρει ένα βαθύτερο μηχανισμό εξήγησης στην ιστορική σημασιολογία (ετυμολογία , σημασιακή αλλαγή /εξέλιξη των λέξεων μέσα στον χρόνο): τα (μονοσήμαντα) σημερινά αντιλαμβάνομαι-καταλαβαίνω και θεωρώ-ιδέα (αρχικά 'μορφή'), π.χ., προήλθαν από παλιότερες σημασίες που ενέπιπταν στα (πιο προσιτά) πεδία της αφής και της όρασης, αντίστοιχα. Αυτή η ανθρωποκεντρική αντίληψη της σημασίας γνωρίζει στις μέρες μας ιδιαίτερη άνθηση.

Γ. Βελούδης - Ν. Κατσώχης

Πηγές

• Βελούδης, Γ. 2005β. Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα. Αθήνα: Κριτική.
• Bussmann, H. 1996. Routledge Dictionary of Language and Linguistics. Μτφρ. & επιμ. G. Trauth & K. Kazzazi. Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Routledge.
• Crystal, D. [1991] 2003. A Dictionary of Linguistics and Phonetics. 5η έκδ. Οξφόρδη & Cambridge, MA: Blackwell.

Πεδίο