20. ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΕ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ

Σκοπός αυτής της διδακτικής ενότητας είναι: • Να γνωρίσετε τι είναι η Βιοηθική, ποιοι οι άξονες της και ποια προβλήματα προκύπτουν από την εφαρμογή των επιτευγμάτων της Βιολογίας σε σχέση με την Ορθόδοξη αντίληψη.

"… Πολύ συχνά η προτεραιότητα στη θεραπεία ενός ασθενούς έναντι ενός άλλου κρίνεται με βάση το "τι βολεύει περισσότερο" ή την πειραματική χρησιμότητα. Η Ορθόδοξη ιατρική ηθική όμως είναι περισσότερο τελεολογική παρά ωφελιμιστική, υπηρετεί περισσότερο τη θεία οικονομία παρά τα συμφέροντα της ανθρώπινης προόδου και της παραγωγικότητας. Γι αυτό και εστιάζεται αναπόφευκτα στο άτομο ως πρόσωπο, δημιουργημένο κατ' εικόνα Θεού και προικισμένο με υπερβατική αξία". π. Ιωάννης Μπρεκ, Σύναξη, τ. 68, σ. 8

Η ανακάλυψη της δομής του κυττάρου με τη βοήθεια της μοριακής βιολογίας ώθησε τον άνθρωπο να ανακαλύψει και τους τρόπους με τους οποίους θα μπορέσει να αναπαράγει τη ζωή, όπως θέλει και να της δώσει το τέλος που θέλει. Τα διλήμματα και τα προβλήματα που προέκυψαν από την εφαρμογή των επιτευγμάτων της βιολογίας εξετάζει η επιστήμη της Βιοηθικής.

Αυτή η νέα επιστήμη χρονολογείται από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και από την πλευρά της εξετάζει και ερευνά τα νέα δεδομένα της Βιολογίας πάνω σε τρεις κυρίως άξονες: 1) την αναπαραγωγή της ζωής, δηλαδή την τεχνητή και εξωσωματική γονιμοποίηση, κλωνοποίηση κ.ά., 2) τη διατήρηση και υποστήριξη της ζωής με διάφορες μεθόδους, δηλαδή αιμοκάθαρση, αναπνευστήρες, φαρμακευτικές και γονιδιακές θεραπείες, μεταμοσχεύσεις κ.ά. και 3) την αντιμετώπιση του τέλους της ζωής, δηλαδή την ανθρώπινη παρέμβαση για την αντιμετώπιση του πόνου σε ασθενείς που βρίσκονται στο τέλος της ζωής τους και το δίλημμα της ευθανασίας. Η επιστήμη της Βιοτεχνολογίας ασχολείται με την εφαρμογή των επιτευγμάτων της Βιολογίας.

1. Η αρχή της ζωής είναι ζήτημα που έχει σχέση με τη δημιουργία και την εμφάνιση της ζωής. Για την αιτία και την προέλευση της ζωής, το σκοπό και τη δημιουργία του κόσμου δεν μπορούν να δοθούν εύκολες απαντήσεις. Ο μόνος που έχει το πλεονέκτημα να μελετά και να επεμβαίνει με τη θέλησή του, θετικά ή αρνητικά, στην ιστορία του κόσμου, δημιουργικά ή καταστροφικά είναι ο άνθρωπος, που έχει το δώρο της λογικής. Ο Μ. Βασίλειος ερμηνεύοντας τη φράση του βιβλίου της Γενέσεως «εν αρχή εποίησεν ο Θεός» γράφει: Ο συγγραφέας του βιβλίου έβαλε πρώτα τη λέξη αρχή, για να μη νομίσουν μερικοί ότι ο κόσμος είναι άναρχος, δηλαδή έχει το Δημιουργό του. Μετά τοποθέτησε τον όρο "εποίησε" για να δείξει ότι αυτό που δημιουργήθηκε είναι ελάχιστο μέρος της δύναμης του δημιουργού.

Η ανακάλυψη του νοήματος της ζωής μας φέρνει πιο κοντά στον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να τη διαχειριζόμαστε και να τη σεβόμαστε. Το να δέχεται ο άνθρωπος την ύπαρξή του ως δωρεά του Θεού δίνει μια άλλη θεώρηση και ποιότητα στη ζωή του. Η ζωή του ανθρώπου στον κόσμο έχει άλλη αποστολή από τα άλλα δημιουργήματα. Σύμφωνα με την Ορθόδοξη πίστη ο άνθρωπος είναι θεοειδής γιατί το πρόσωπό του είναι εικόνα του Θεού. Ο Πλάστης δείχνει στο πρόσωπό μας τη δική του εικόνα και με τις αρετές που δωρίζει στον άνθρωπο είναι σαν να στολίζει γύρω-γύρω την εικόνα του, δηλαδή την ψυχή μας, ανάλογα με το δικό του κάλλος.

Τα δημιουργήματα του Θεού δεν είναι όλα τα ίδια, και όμως όλα έχουν κάποιο σκοπό, ιδιαίτερα ο άνθρωπος. Ο Απόστολος Παύλος για να διακρίνει τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής από τη ζωή των άλλων οργανισμών γράφει ότι: "κάθε σάρκα δεν είναι η ίδια, αλλά άλλη των ανθρώπων, άλλη η σάρκα των κτηνών, άλλη των ψαριών και άλλη των πετεινών" (Ά Κορ. 15,39-44). Δηλαδή υπάρχει σώμα ζωικό, υπάρχει και σώμα πνευματικό. Ο άνθρωπος όμως δεν είναι απλά μια σάρκα όπως των ζώων. Η πνευματική του υπόσταση τον κάνει ώστε η ζωή του να κοσμείται από διάφορες αρετές, τη συγνώμη, τη μεταμέλεια και να δημιουργεί πολιτισμό. Το σώμα του ανθρώπου, είναι ναός της ψυχής, του Αγίου Πνεύματος, των πνευματικών χαρισμάτων και αρετών. Είναι ιερό γιατί με τα μυστήρια της Εκκλησίας συμμετέχει στην άφθαρτη δόξα του Θεού.

2. Η τεχνητή και εξωσωματική γονιμοποίηση εφαρμόζεται σε άτεκνα ζευγάρια και επιτυγχάνεται είτε με χρήση του σπέρματος του νόμιμου συζύγου είτε με χρησιμοποίηση σπέρματος ξένου δότη προς το ζευγάρι. Γι' αυτό έχουμε και τη δημιουργία "τραπεζών σπέρματος". Τα διλήμματα που προκύπτουν εδώ είναι:

α) Οι διάφορες τεχνικές για τη γέννηση ενός παιδιού με τη χρήση σπέρματος ξένου δότη ή άλλου σώματος για κύηση προκαλούν τον διαχωρισμό των γονέων και όχι την ένωση των δύο προσώπων που προτρέπει η Εκκλησία μας. Με τη χρησιμοποίηση ξένου σπέρματος μπορεί να υπάρξει πρόβλημα στην ψυχοσωματική ενότητα των συζύγων όταν ένας ξένος παράγοντας παρεμβαίνει στη ζωή του ζευγαριού. Η Εκκλησία ευλογεί τη σχέση του άνδρα και της γυναίκας με το μυστήριο του γάμου και εύχεται με την ψυχοσωματική τους ένωση να τεκνοποιήσουν ("ευτεκνίας απόλαυση"). Η σχέση αγάπης πατέρα και μητέρας, ενισχυμένη από τη θεϊκή παρουσία, φέρνει ολοκληρωμένο τον νέο γόνο. Ο νέος γόνος (το νεογέννητο παιδί) κρίνεται συνολικά από την ψυχοσωματική του κληρονομικότητα.

β) Η ατεκνία ερμηνεύεται και αντιμετωπίζεται ανάλογα με την πίστη. Όποιος πιστεύει στο Θεό αποκτά κριτήρια για την αντιμετώπιση του προβλήματος της ατεκνίας με τα οποία μπορεί να κάνει σωστή χρήση των επιτευγμάτων της επιστήμης. Άλλωστε ο ίδιος ο Χριστός διαβεβαίωσε "ότι μπορεί ο Θεός από τους λίθους να αναστήσει τέκνα" (Ματθ. 3, 9).

Επίσης, έχουμε πολλά παραδείγματα όπου αρνητικές γνωματεύσεις των γιατρών για τεκνοποίηση δεν επαληθεύτηκαν. Εξάλλου, με την εμπιστοσύνη του ανθρώπου στην αγάπη και στο θέλημα του Θεού νικιέται κάθε νόμος της φύσεως. Η δοκιμασία και «ο ονειδισμός της ατεκνίας», γνωστός σε πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης, (Ζαχαρίας και Ελισσάβετ, Ιωακείμ και Άννα), μετατράπηκε σε ευγονία με προσευχή και εμπιστοσύνη στο θέλημα του Θεού.

Ο σαρκολατρικός και εγωιστικός τρόπος ζωής, το άγχος της καθημερινότητας και τα ψυχικά κενά του ανθρώπου, είναι εμπόδια στην τεκνοποίηση. Πολλές φορές μόλις απελευθερωθεί το ζευγάρι από το άγχος ξεπερνιέται και το εμπόδιο της ατεκνίας.

γ) Η τεκνοποίηση είναι ένα μέσο, μια επιλογή για την τελείωση του ανθρώπου και όχι αυτοσκοπός στη ζωή. Πολλά από τα ονόματα μας προέρχονται από αγίους της Εκκλησίας μας, οι οποίοι είτε σαν ανύπαντροι, μοναχοί, παρθένοι είτε σαν έγγαμοι με παιδιά ή και άτεκνοι αξιώθηκαν την αιώνια βασιλεία του Θεού.

δ) Η επιθυμία του ανθρώπου ν' αποκτήσει παιδιά μερικές φορές στηρίζεται στην ιδέα της συνέχειας του εαυτού του, κριτήριο αντίθετο στον ρόλο και στον σκοπό του μυστηρίου του γάμου.

3. Η κλωνοποίηση είναι η τεχνική μέθοδος με την οποία το γενετικό υλικό ενός κυττάρου (τα χρωμοσώματα που φέρουν το DNA) μεταφυτεύεται σε ένα ωάριο από το οποίο έχει αφαιρεθεί προηγουμένως ο πυρήνας. Με τη μέθοδο αυτή δίνεται η δυνατότητα: της επιλογής φύλου, της αντιμετώπισης της στειρότητας οργάνων και των κληρονομικών ασθενειών και της δημιουργίας κλωνοποιημένων οργάνων για μεταμοσχεύεις. Ακόμη υπάρχει το ενδεχόμενο να συντελέσει στη βελτίωση του είδους και στην αναπαραγωγή ατόμων με σπάνια χαρίσματα.

Μερικά από τα προβλήματα που ανακύπτουν είναι:

α) Πώς και με ποια κριτήρια μπορεί ο ατελής άνθρωπος να κατασκευάζει έναν άλλο άνθρωπο; Η πράξη αυτή καταργεί την ελευθερία του υπό κατασκευή ανθρώπου, που προτείνεται να γεννηθεί, αφού προαποφασίζεται ο τύπος, η ποιότητα ακόμη και το φύλο του.

β) Η επιλογή ανθρώπων με ίδια χαρακτηριστικά, ανώτερα ή κατώτερα, εγκυμονεί τον κίνδυνο ενός είδους ολοκληρωτισμού, μιας νέας ταξικής κοινωνίας.

γ) Ο τρόπος αναπαραγωγής πανομοιότυπων ανθρώπων καταργεί τον πλουραλισμό, την ποικιλία των χαρισμάτων και την αλληλοσυμπλήρωση των ανθρώπων με αγάπη. Ο κίνδυνος να παράγονται βρέφη "κατά παραγγελία", ομοιώματα του εαυτού μας, είναι μεγάλος για την εξέλιξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και της κοινωνίας.

δ) Ο Θεός δημιουργεί τον κόσμο από το μηδέν, ενώ ο άνθρωπος έρχεται δεύτερος ως εντολοδόχος διαχειριστής της δημιουργίας.

ε) Τα αποτελέσματα από τη μέθοδο της κλωνοποίησης, μέχρι στιγμής, δεν είναι τα αναμενόμενα. Για παράδειγμα, η γνωστή κλωνοποιημένη προβατίνα Ντόλι πάσχει από πρόωρη γήρανση.

Η Εκκλησία πιστεύει στην πνευματική κλωνοποίηση του ανθρώπου. Τον βοηθάει στον αγώνα του για να γίνει «θεϊκός κλώνος», δηλαδή ομοίωμα του Θεού.

4. Η υποστήριξη της ζωής και η ευθανασία. Η ζωή για την Ορθόδοξη Χριστιανική αντίληψη είναι δώρο του Θεού. Η ιερότητα και η αξία της ζωής κάνουν τον άνθρωπο να την υπερασπίζεται, να τη διαφυλάσσει, να την υποστηρίζει και να μην δέχεται την εκμετάλλευση και την εξαγορά της. Η δύναμη της αγάπης προς τον συνάνθρωπο δημιούργησε και τους δωρητές οργάνων του σώματος. Όταν οι μεταμοσχεύσεις, οι γονιδιακές θεραπείες, οι μονάδες εντατικής θεραπείας και κάθε είδους ιατρικός και εργαστηριακός εξοπλισμός που συμβάλλει στην υποστήριξη της ζωής έχουν σκοπό να υπηρετήσουν τον άνθρωπο ως εικόνα του Θεού τότε και τα κριτήρια θα είναι ανάλογα. Για παράδειγμα, παραβιάζεται η ηθική όταν επιζητείται η επιτάχυνση του θανάτου ενός σοβαρά αρρώστου συνανθρώπου για να γίνει μια μεταμόσχευση ζωτικών οργάνων του, τότε ισχύει η παροιμία: "ο θάνατος σου η ζωή μου".

Κάθε σκέψη για ευθανασία είναι αντίθετη με τη χριστιανική διδασκαλία για τρεις λόγους:

α) Η ζωή είναι δώρο του Θεού και ο άνθρωπος εικόνα του. Όσο δεν μπορώ να επιλέξω τον ερχομό μου στον κόσμο, τόσο δεν μπορώ μόνος μου να αποφασίσω για την αφαίρεση της ζωής που μου δώρισε ο Θεός.

β) Ο πόνος από κάθε είδους αρρώστια με την πίστη στο Χριστό παίρνει άλλο νόημα. Τα μαρτύρια και οι δοκιμασίες των αγίων της Εκκλησίας μας τους έδιναν την ευκαιρία για αυτογνωσία, περισυλλογή και διόρθωση πορείας, ήταν πρόνοια του Θεού για τη σωτηρία τους.

γ) Η ζωή στη χριστιανική διδασκαλία δεν συνίσταται μόνο στη βιολογική υγεία, αλλά στην ηθική και ψυχοσωματική τελείωση (επίτευξη του καθ' ομοίωσιν). Σύμφωνα με υλιστικές αντιλήψεις, η ζωή ολοκληρώνεται με τον φυσικό θάνατο, ενώ αντίθετα στη χριστιανική διδασκαλία ο όρος "κοίμηση" δηλώνει απλώς το πέρασμα του ανθρώπου στην αιωνιότητα.

Όταν βλέπει κανείς τον θάνατο σαν πέρασμα σε μια άλλη πραγματικότητα που ελπίζει, τότε δεν αξιολογεί τη ζωή του με την ηλικία των κυττάρων του, αλλά με το τι έχει μέσα του με την πρόγνωση και προσδοκία της αιώνιας ζωής. Το αν έχει ο άνθρωπος κακό θάνατο ή καλό αυτό δεν εξαρτάται μόνο από τα βιολογικά κριτήρια. Ένας βιολογικός θάνατος δεν εξαφανίζει τα πνευματικά αποθέματα της πίστης, της ελπίδας και της αγάπης προς τον Θεό. Με μια τέτοια θεώρηση της ζωής κάθε δοκιμασία γίνεται γέφυρα στη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, ευκαιρία αυτογνωσίας, μετάνοιας (μεταστροφής) και αγιότητας. Επομένως, ο κακός θάνατος δεν προσδιορίζεται από το βάρος και το είδος της αρρώστιας που αντιμετωπίζει ο ασθενής, αλλά, όπως λέει ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος, από την αμαρτία και την αμετανοησία που κυριαρχεί στο τέλος της ζωής του.

Διήγηση του Γέροντα Πορφύρων σε γιατρό Καθηγητή Καρδιολογίας: "Θα σου εξομολογηθώ κάτι, αλλά να μείνει μυστικό. Έχω καρκίνο στην υπόφυση. Ήδη αισθάνομαι τη γλώσσα μου μεγαλωμένη και δεν γυρίζει καλά μέσα στη στοματική κοιλότητα". Ύστερα μου ανέλυσε ιατρικά και σωστά τη λειτουργία των ενδοκρινών αδένων και κατέληξε: "Πρέπει να ξέρεις ότι όταν ήμουνα καλογεράκος - ίσως 16 χρονών - στο Άγιο Όρος αισθανόμουνα τόσο ευτυχισμένος, ιδίως μετά τη Θεία Κοινωνία, ώστε έβγαινα στο δάσος και με δάκρυα φώναζα: Δόξα σοι, Κύριε! Ήρθες ολόκληρος μέσα μου. Σε μένα τον μικρό και αμαρτωλό, εσύ ο Χριστός μου, που σταυρώθηκες και πόνεσες για μένα και σήκωσες τις αμαρτίες μου. Κι εγώ τι κάνω για σένα; Ποιον πόνο υποφέρω για σένα; Κύριε, στείλε μου έναν καρκίνο! Χριστέ μου, χάρισε μου έναν καρκίνο, να υποφέρω και γω μαζί Σου! Αυτή την προσευχή την έκανα συνέχεια και μετά το εξομολογήθηκα στους γεροντάδες μου. Εκείνοι μου σύστησαν να μην την επαναλάβω, γιατί εκπειράζω το Θεό. Ξέρει εκείνος τι θα κάνει. Δεν την ξανάκανα αυτή την προσευχή. Αλλά τώρα, Γιωργάκη μου, μου τον έστειλε τον καρκίνο! Καταλαβαίνεις την ευεργεσία; Έστω και αργά, θα υποφέρω λίγο μαζί του ". Έμεινα ενεός. Πρώτη φορά στην ιατρική σταδιοδρομία μου άκουγα τη φράση: "Δόξα τω Θεώ, έχω καρκίνο". Είχα ξεχάσει ότι μπροστά μου δεν βρισκόταν άνθρωπος κοινός, ήταν ο γέροντας Πορφύριος". Σύναξη, τ. 41, σ. 94

ΤΙ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΧΑΣΩ Οι ηθικές και πνευματικές αξίες που πρέπει να σεβόμαστε στα πλαίσια της χριστιανικής Βιοηθικής είναι οι εξής: • ο ιερός χαρακτήρας της ανθρώπινης ζωής, ο οποίος πρέπει να περισώζεται από τη σύλληψη του ανθρώπου μέχρι τον τάφο και πέρα απ' αυτόν, • η αγάπη, όπως ο Χριστός τη δίδαξε με τη θυσία Του, σαν αφετηρία και βάση κάθε ανθρώπινης σχέσης και κριτήριο για κάθε επιστημονική έρευνα και εφαρμογή και • η κλήση για αγιότητα και θέωση του ανθρώπου, που του δίνει αξία και νόημα ακόμη και στον θάνατο.

ΕΧΟΥΝ ΣΗΜΑΣΙΑ ΑΥΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ; 1. Ποια ανάγκη καλύπτει η ανάπτυξη της Βιοηθικής; 2. Γιατί πρέπει να χειριζόμαστε τη ζωή μας διαφορετικά από τους άλλους οργανισμούς; 3. Αν φτιαχνόταν ένας άνθρωπος σαν κι εσένα σε τι θα επηρέαζε την προσωπική σου ζωή; 4. Γιατί είναι διαφορετική η αντιμετώπιση της ζωής και του θανάτου από ένα πιστό χριστιανό;