β. Αναχωρητισμός και κοινόβιο: οι δρόμοι της άσκησης στη χριστιανική ζωή

Οι πρώτοι χριστιανοί που απομακρύνθηκαν από τον κόσμο τον 3ο μ.Χ. αιώνα και αναζήτησαν την ησυχία, δηλαδή την αφιέρωση στο Θεό μέσα στη μοναχική ζωή και τη γαλήνη της αδιάλειπτης (συνεχούς) προσευχής στην ερημιά, ονομάζονται αναχωρητές. Κύριος εκπρόσωπος και σύμβολο του αναχωρητισμού στην έρημο της Αιγύπτου είναι ο Μέγας Αντώνιος (251-355 μ.Χ.). Οι αναχωρητές μοναχοί ζούσαν απομονωμένοι ο ένας από τον άλλο, εργάζονταν ατομικά και συγκεντρώνονταν όλοι μαζί μόνο για τη Θεία Λατρεία και για την κοινή προσευχή. Αρνούνταν την κοσμική ζωή, τα υλικά αγαθά και τις απολαύσεις.

Τον 4ο μ.Χ. αιώνα στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας υπήρχε μία έκπτωση της πνευματικότητας, επειδή ασπάζονταν τον Χριστιανισμό μεγάλες ομάδες οι οποίες, όμως, δε γνώριζαν καλά τη διδασκαλία του. Από την άλλη πλευρά, αρκετοί χριστιανοί συμμάχησαν με την κρατική εξουσία και απομακρύνθηκαν από το χριστιανικό πνεύμα της ανιδιοτέλειας και της προσφοράς προς τον συνάνθρωπο χωρίς την απαίτηση πολλαπλάσιας ανταπόδοσης. Αυτή η εισβολή του κοσμικού φρονήματος και τρόπου ζωής στην Εκκλησία (στην εκκλησιαστική γλώσσα ονομάζεται εκκοσμίκευση) προκάλεσε κρίση στην εκκλησιαστική ζωή στα μεγάλα αστικά κέντρα. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες πολλοί πιστοί εγκατέλειψαν τον κόσμο και αναχώρησαν σε μοναστήρια ή σε τόπους ερημικούς, για να αφιερωθούν στη μετάνοια και στην προσευχή.

Ο μοναχισμός διαδόθηκε γρήγορα στην Παλαιστίνη, στη Συρία, στη Μεσοποταμία, στη Μ. Ασία, αλλά και στη Δύση. Ο Παχώμιος (†346) ίδρυσε στην Αίγυπτο μοναστήρια στα οποία έμεναν και συντηρούνταν πολλοί μαζί ασκητές. Αυτό το είδος της άσκησης ονομάζεται κοινοβιακός μοναχισμός. Στο κοινοβιακό σύστημα προβλέπεται οι μοναχοί να έχουν ομοιόμορφη ενδυμασία, να κάνουν κοινή προσευχή και να συμμετέχουν όλοι στις εργασίες για την κάλυψη των αναγκών του κοινοβίου. Ο Μ. Βασίλειος, αργότερα, καθόρισε τους κανόνες λειτουργίας του κοινοβιακού συστήματος. Το κοινοβιακό σύστημα ανακαλεί στη μνήμη των χριστιανών τις πρώτες κοινότητες των Ιεροσολύμων και την αλληλεγγύη που επεδείκνυαν με την κοινοχρησία των αγαθών.

Στο τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα και στις αρχές του 5ου μ.Χ. αιώνα την πνευματική εποπτεία των μοναστηριών είχε ο επίσκοπος της περιοχής στην οποία βρίσκονταν. Μέχρι τότε είχαν μια αυτονομία που τους επέτρεπε να παρεμβαίνουν δυναμικά στα προβλήματα που αντιμετώπιζε η Εκκλησία, κατά τον τρόπο που οι μοναχοί έκριναν ως ορθό. Η επιρροή που ασκούσαν οι μοναχοί στους πιστούς, αλλά και κάποιες ακρότητες που σημειώθηκαν τους παραπάνω αιώνες στον αγώνα της Ορθοδοξίας κατά των αιρέσεων, οδήγησαν την Εκκλησία στο να περιορίσει τις δραστηριότητες των μοναχών και να τους ασκήσει έλεγχο. Ο περιορισμός αφορούσε ορισμένες ακραίες συμπεριφορές και επεμβάσεις τους στην κοινωνική ζωή. Αυτό, άλλωστε, φαίνεται από το ότι δεν παρεμποδίστηκε ουσιαστικά η δράση των μοναχών και ο ρόλος τους στην εκκλησιαστική ζωή, όταν αυτό κρίθηκε αναγκαίο.

Καθολικό Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου, Αγίου Όρους.

Μοναχός με το σήμαντρο.