3. Τα Γράμματα και οι Τέχνες

α. Το κίνημα του Ρομαντισμού Το κίνημα του Ρομαντισμού κυριαρχεί στην Ευρώπη ανάμεσα στα 1815 και 1850. Το κίνημα αυτό γεννήθηκε ως μία αντίδραση του ανθρώπου στην απόλυτη κυριαρχία της λογικής. Δίνει στον καλλιτέχνη απόλυτη ελευθερία. Ο καλλιτέχνης προσεγγίζει τα πράγματα με τη φαντασία και όχι με τη λογική. Είναι η εποχή που η Ευρώπη γνωρίζει την κυριαρχία των συντηρητικών δυνάμεων μετά την πτώση του Ναπολέοντα. Οι καλλιτέχνες έτσι απορρίπτουν την κλασική πραγματικότητα και αναζητούν τη λύτρωση στη φυγή και σε άλλες πηγές έμπνευσης.

Η μουσική Τα έργα του Beethoven δεν είναι επηρεασμένα από το Ρομαντισμό. Στις σονάτες, στις εννέα συμφωνίες κ. ά. αντιπροσωπεύονται όλες οι τραγικές και ηρωϊκές στιγμές της ζωής του ανθρώπου. Ο Ρομαντισμός θα επιδράσει στον Schubert και το Schumann. Στον ίδιο πνευματικό χώρο κινείται ο Wagner, που ουσιαστικά ανανεώνει το μελόδραμα, ο Chopin, ο Berlioz κ. ά.

Η ποίηση Στην ποίηση μεγάλη είναι η προσφορά των Άγγλων ρομαντικών Κητς, Σέλλεϋ και Μπάϋρον. Από το έργο του Μπάϋρον αναδύεται ο ρομαντικός ήρωας, το σύμβολο του πολιτικού και πνευματικού φιλελευθερισμού. Στη Γαλλία ο Λαμαρτέν, ο Βινύ και ο Ουγκώ κινούνται στο χώρο του ρομαντισμού. Τα θέματά τους όμως τα αντλούν από το περιβάλλον της κοινωνίας τους, όπου κυριαρχούν η διάψευση των ελπίδων, η κρίση εμπιστοσύνης στην πολιτική και τη θρησκεία. Στη Γερμανία ο Ρίχτερ, ο Χάιντεμπεργκ και ο Γκαίτε είναι οι πιο αντιπροσωπευτικοί ποιητές. Ιδιαίτερα ο Γκαίτε στο κορυφαίο έργο του Φάουστ προσπαθεί να συμφιλιώσει τη λογική με τη φαντασία. Στην Ιταλία ο ρομαντισμός αντλεί περιεχόμενο από τους αγώνες των Ιταλών για ένωση. Κύριοι αντιπρόσωποι: Μαντσόνε, Λεοπάρντι. Ο Ρώσος Πούσκιν εμπνέεται κι αυτός από την εθνική του παράδοση.

Η πεζογραφία Στην πεζογραφία ο ρομαντισμός εισβάλλει με το Γάλλο Σατωμπριάν, ο οποίος δέχεται επίδραση από το χριστιανισμό και την ιστορική ζωή. Ο Άγγλος Σκοτ καθιερώνει το ιστορικό μυθιστόρημα. Πηγή έμπνευσης πάντως για τους περισσότερους λογοτέχνες παραμένει η κοινωνική πραγματικότητα της εποχής τους. Αυτό φαίνεται καθαρά στα έργα του Μπαλζάκ, του Σταντάλ και του Ουγκώ.

Η ζωγραφική Στη ζωγραφική ο ρομαντισμός προαναγγέλλεται μέσα στους πίνακες του Ρομπέρ, του Κόνσταμπλ, του Τέρνερ και του Ντελακρουά. Το κίνημα του διαφωτισμού επηρέασε λίγο τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική.

Β. Η αντίδραση στο ρομαντισμό Την ορμή του ρομαντισμού ανέκυψε η κοινωνική πραγματικότητα. Πολλοί ανησύχησαν ακόμη για τις υπερβολές του. Η αντίδραση αυτή εκδηλώνεται ως τάση επιστροφής στην πραγματικότητα και αμείλικτης περιγραφής των συνθηκών, όπως συμβαίνει στο έργο του Καρόλου Ντίκενς. Την προσαρμογή αυτή στην πραγματικότητα εκφράζει με το έργο του ο μουσικός Βέρντι. Εξαίρεση αποτελούν τα έργα του Φλωμπέρ, του Ντοστογιέφσκι και του Τολστόι.

Γ. Οι πνευματικές και καλλιτεχνικές ανακατατάξεις ανάμεσα στους δύο αιώνες (1880-1914). Την εποχή αυτή η καλλιτεχνική αναζήτηση τείνει να σπάσει τις παραδοσιακές φόρμες. Οι καλλιτέχνες ερευνούν την πολλαπλότητα των στοιχείων της ζωής. Φύση, χρώματα, ήχοι, λέξεις αποκτούν νόημα ξεχωριστό.

Η ποίηση Η ποίηση ειδικά στη Γαλλία αγκαλιάζεται από το κίνημα του συμβολισμού, που αρνείται τους καθιερωμένους κανόνες. Ο συμβολισμός αξιοποιεί τη φαντασία ως επιστημονική ικανότητα. Οι λέξεις εκφράζουν έτσι τις λεπτές εκφάνσεις της ψυχής. Εκπρόσωποι της τάσης αυτής είναι ο Μπωντλαίρ, ο Βερλαίν και ο Ζαν Μωρεάς (Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος).

Η πεζογραφία Προς το τέλος του αιώνα το μυθιστόρημα και το δοκίμιο εξελίσσονται σε κυρίαρχα λογοτεχνικά είδη. Πολλοί μυθιστοριογράφοι περιγράφουν τις κοινωνίες, μέσα στις οποίες ζουν (νατουραλισμός). Εκπρόσωποι της τάσης αυτής αναδεικνύονται ο Ζολά, ο Γκάλσγκουόρθυ, ο Γκόρκι κ.ά.

Το θέατρο Την εποχή αυτή το θέατρο μεταβάλλεται σε όργανο πάλης και απελευθέρωσης της κοινωνίας από προλήψεις και συμβατικότητας. Στην προσπάθεια αυτή εντάσσονται τα έργα του Ίψεν, του Τσέχωφ, του Στρίντμπεργκ.

Ζωγραφική - γλυπτική Η ζωγραφική επηρεάζεται από το κίνημα του ιμπρεσσιονισμού. Η ονομασία προήλθε από τον πίνακα του Μονέ ‘impression’ (εντύπωση) σε μια έκθεση ανεξάρτητων καλλιτεχνών στο Παρίσι. Ο ιμπρεσσιονισμός αδιαφορεί για τη λεπτομέρεια. Ο πίνακας αποδίδει ό,τι αποτυπώνεται στη συνείδησή μας με την πρώτη ματιά. Ο μεταϊμπρεσσιονισμός (Σερά, Σινιάκ, Γκωγκέν, Βαν Γκογκ) είναι εκφραστικό επιγέννημα που οδηγεί τους καλλιτέχνες σε ποικίλες αναζητήσεις και εντελώς προσωπικές εκφράσεις, απ’ όπου θα αναπηδήσει ο εξπρεσσιονισμός, νέα τάση που αναζητεί και το βάθος, την εσωτερική αλήθεια πέραν της πρώτης εντύπωσης (κύριος εκπρόσωπος, ο Ροντέν).

Αρχιτεκτονική Η αρχιτεκτονική εγκαταλείπει τις μιμήσεις των γοτθικών και κλασσικών προτύπων και αναζητεί στοιχεία που να εξυπηρετούν τις ανάγκες της αστικής κοινωνίας. Η Αμερική βρέθηκε στην πρωτοπορία της αρχιτεκτονικής ανανέωσης. Οι ατσάλινες κατασκευές και το τσιμέντο αποτέλεσαν βασικά στοιχεία της τάσης αυτής. Σπουδαίοι αρχιτέκτονες αναδείχθηκαν οι Ρίτσαρντσον, Σάλλιβαν και Ράιτ.

Μουσική Το κίνημα του συμβολισμού επηρεάζει και τη γαλλική μουσική (Ντεμπισύ, Ραβέλ, Ρουσέλ). Στη Γερμανία κυριαρχεί ακόμη ο Βάγκνερ που επηρεάζει αποφασιστικά το έργο του Στράους και του Μάλερ.

Κινηματογράφος Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα αρχίζει να αναπτύσσεται ο Κινηματογράφος, τον οποίο ουσιαστικά ανακαλύπτουν ο Γάλλος Λυμιέρ και ο Αμερικανός Έντισον. Πατέρας όμως του κινηματογράφου θεωρείται ο Μελιές, σκηνοθέτης που πρώτος αυτός θεωρούσε τον εαυτό του καλλιτέχνη. Ο Μελιές μαζί με τον Αμερικανό Γκρίφιθ θέτουν τα θεμέλια της ανάπτυξης του κινηματογράφου.