δ. Κτίσματα και Αγία Σοφία

Ιδιαίτερα φιλόδοξο υπήρξε το οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού. Κατασκευάστηκε μεγάλος αριθμός έργων που ήταν χρήσιμα στην άμυνα (φρούρια και τείχη), τη θρησκεία (ναοί), την υποδομή και την κοινή ωφέλεια (δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία, αποθήκες σιτηρών). Λίγα από αυτά άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου, όπως οι οχυρώσεις της συριακής Σεργιούπολης (σημερινή Resafa) και η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη. Η Αγία Σοφία είναι το λαμπρότερο κτίσμα της βυζαντινής τέχνης. Εκπροσωπεί το νέο ρυθμό βασιλική μετά τρούλου, που προήλθε από το συνδυασμό του κατά μήκος άξονα των βασιλικών (μακρόστενων ρωμαϊκών κτιρίων) με τον καθ' ύψος άξονα των περίκεντρων (κυκλικών ή πολυγωνικών) κτιρίων.

Το κράτος του Ιουστινιανού μετά την ανάκτηση της Δύσης

Επιστολή του καταζητούμενου Γελίμερου, τελευταίου βασιλιά των Βανδάλων «[…] Δεν ξέρω τι άλλο να σου γράψω. Γιατί η τωρινή συμφορά μου πήρε το μυαλό. Να είσαι καλά, φίλε μου Φάρα, μόνο στείλε μου, σε παρακαλώ, μια κιθάρα, ένα καρβέλι ψωμί και ένα σφουγγάρι». Όταν ο Φάρας διάβασε την επιστολή, απορούσε και δεν μπορούσε να ερμηνεύσει την ακροτελεύτια φράση της ώσπου ο γραμματοκομιστής του εξήγησε ότι ο Γελίμερος χρειαζόταν το καρβέλι, επειδή επιθυμούσε να δει με τα ίδια του τα μάτια και να φάει ψωμί, αφού από τότε που ανέβηκε στο όρος Παπούα δεν είχε δει ποτέ του ψημένο ψωμί· το σφουγγάρι του χρειαζόταν, γιατί το ένα του μάτι είχε πάθει φλεγμονή από την απλυσιά και ήταν πολύ φουσκωμένο. Τέλος, όπως ήταν ικανός κιθαριστής, είχε συνθέσει τραγούδι για τη τωρινή του συμφορά και βιαζόταν να το εκτελέσει με τη συνοδεία κιθάρας κλαίγοντας και θρηνώντας. Όταν άκουσε αυτά τα λόγια ο Φάρας, κυριεύτηκε από βαθύ πόνο και εξέφρασε τη λύπη του για τη μοίρα των ανθρώπων. Ανταποκρίθηκε ωστόσο στην παράκληση και έστειλε στον Γελίμερο όλα όσα χρειαζόταν. Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων, IV, 27-34 εκδ. Ο. Veh, Μόναχο 1971, 210.

Ο συνδυασμός αυτός εφαρμόστηκε πρώτη φορά στο ναό της Αγίας Ειρήνης και εξέφραζε την αγάπη του Ιουστινιανού Α' για τις μνημειώδεις κατασκευές. Οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος από τις Τράλλεις και Ισίδωρος από τη Μίλητο της Μ. Ασίας που επεξεργάστηκαν τα σχέδια και διεύθυναν τις εργασίες κατασκευής της (532-537), έδωσαν έμφαση στο κέντρο, δηλαδή στον καθ' ύψος άξονα του ναού. Το κτίριο είναι σχεδόν τετράγωνο (76 Χ 71 μ.). Τέσσερις ογκώδεις πεσσοί (τετράγωνοι κίονες) σχηματίζουν το κεντρικό τετράγωνο. Οι πεσσοί συνδέονται με τόξα που σχηματίζουν ημισφαιρικά τρίγωνα και δημιουργούν ένα στεφάνι, πάνω στο οποίο στηρίζεται ο τεράστιος τρούλος.

Αγία Ειρήνη (Κωνσταντινούπολη). Σχέδιο κατά Salzenberg.

Τομή Αγίας Σοφίας κατά Α. Μ. Schneider.

Ο τρούλος μοιάζει να κρέμεται από τον ουρανό (Προκόπιος). Το φως εισδύει άπλετο από τα παράθυρά του και πλημμυρίζει το εσωτερικό του ναού. Ο ιστορικός Προκόπιος εξαίρει το κάλλος και το μέγεθος της Αγίας Σοφίας.

Κάτω, άποψη της Αγίας Σοφίας. Επάνω, το εσωτερικό της Μεγάλης Εκκλησίας.

Από τους τριάντα δύο ναούς που ο Ιουστινιανός έχτισε στην Κωνσταντινούπολη η Αγία Σοφία ήταν η μόνη που άντεξε στο χρόνο, υμνήθηκε και έγινε σύμβολο και πηγή έμπνευσης όχι μόνο για το μεσαιωνικό αλλά και για το νεότερο Ελληνισμό.

Ερωτήσεις 1. Έχει λεχθεί ότι ο Ιουστινιανός ήταν ο τελευταίος ρωμαίος αυτοκράτορας στο βυζαντινό θρόνο (G. Ostrogorsky). Μπορείς να εξηγήσεις το χαρακτηρισμό; 2. Γιατί ο Ιουστινιανός αναθεώρησε και κωδικοποίησε το ισχύον ρωμαϊκό Δίκαιο. Ποια ήταν η σημασία του νομοθετικού του έργου; 3. Ποιο είναι κατά τη γνώμη σου το στοιχείο της Αγίας Σοφίας που εντυπωσίαζε και εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα τον επισκέπτη;