ΘΕΑΤΡΟ

Η αλήθεια ως ψεύδος

Ο Δημήτρης Μαυρίκιος είναι ίσως ο καταλληλότερος Έλληνας σκηνοθέτης για να σκηνοθετήσει Πιραντέλο

ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

Σκηνή από την παράσταση "Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα"

Ως κινηματογραφιστής ο Δημήτρης Μαυρίκιος μάς έχει κάνει πλουσιότερους γνωρίζοντάς μας σε βάθος τη νότια ιταλική ψυχή. Προσπαθώντας με άκρα ευαισθησία να γεφυρώσει τις δύο όχθες του Αιγαίου, μελέτησε τα ήθη των Σικελών και των κατοίκων της Μεγάλης Ελλάδας, κατέγραψε τον ψυχισμό τους, τη χειρονομία τους, τις φαντασιώσεις τους, τις λαϊκές τους προλήψεις και προκαταλήψεις. Διάβασε το ιστορικό παλίμψηστο αυτών των γηγενών και μπόρεσε να το αποτυπώσει σε μνημειώδεις εικόνες, όπου αποθεώνονται η ποικιλία των αφομοιωμένων ιδεών, τα στρώματα των πολιτισμικών κατακτητών, η μείξη των ιδεολογημάτων.

Και ο Πιραντέλο είναι ένα εκλεκτό προϊόν αυτού του πολιτισμικού παζλ. Δεν μπορεί κανείς να τον κατανοήσει χωρίς τη σοφιστική και την προσωκρατική οντολογία. Ο "Πατριώτης" του Πιραντέλο, Εμπεδοκλής (και οι δύο Ακραγαντίνοι) εκκινώντας από τη θεμελιώδη διχοτόμηση του Θαλή, είναι και φαίνεσθαι, στάθηκε ανάμεσα στον φαινομενολόγο Ηράκλειτο και τον αποκλειστικό οντολόγο Παρμενίδη συγκροτώντας μια φιλοσοφία του δυϊσμού. Τα τέσσερα αθάνατα, αγέννητα, άφθαρτα ριζώματα (γη, αήρ, πυρ, ύδωρ) αναμειγνυόμενα δημιουργούν τις απειράριθμες φαινόμενες μορφές που υπακούουν στη νομοτέλεια των διαλεκτικώς αντιτιθέμενων αιτίων της αιώνιας μεταπτωτικής μοίρας των μορφών, τη φιλότητα και το νείκος (έρως-έρις, έλξη-άπωση). Από την άλλη, ο Λεοντίνος Γοργίας, ο θεμελιωτής της ρητορικής και ο σοφιστής που προανήγγειλε τον σκεπτικισμό στηριγμένος στην απόλυτη αδυναμία να γνωρίσουμε, αφού όλα είναι σχετικά και υπόκεινται σε καταστατική της νοήσεως παρερμηνεία (είναι ο σοφιστής που "απέδειξε" ατράνταχτα πως η ύπαρξη δεν υπάρχει - άρα η λογική βρίσκεται σε διάσταση με τη φαινομένη πραγματικότητα), ο Γοργίας λοιπόν, για όσους έχουν τόση δα καχυποψία βρίσκεται στα θεμέλια της Πιραντελικής σκέψης.

Αλλά ο Πιραντέλο κατάγεται και από τη θεατρική λαϊκή παράδοση του τόπου του. Από το γκροτέσκο θέατρο, μια λαϊκής καταγωγής μιμική τέχνη που παραπέμπει στην Κομέντια ντελ άρτε, στο αυτοσχέδιο δράμα των αναγνωρίσιμων τύπων και της αντισυμβατικής μεταμορφωτικής τρέλας.

Χωρίς τη σοφιστική και χωρίς την ιταλιάνικη παράδοση των Ιταλών μίμων Πιραντέλο δεν ανεβαίνει. Ο Πιραντέλο εφεύρε το θεατρικό είδος: Μεταφυσική φάρσα.

Στα "Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα" συγκρούονται δύο πραγματικότητες, της ζωής και της τέχνης και το ερώτημα είναι ποια από τις δύο είναι η αυθεντική, η αληθινή πραγματικότητα. Άρα, τίθεται το αιώνιο ερώτημα της φιλοσοφίας και της ζωής: τι είναι αλήθεια; (Ετέθη και στον διάλογο Ιησού - Πιλάτου).

Στο αριστούργημα του Πιραντέλο οι δύο κόσμοι αποπειρώνται μιαν αλληλοπεριχώρηση. Η μία πραγματικότητα αποπειράται να αληθεύσει μέσα στη συνθήκη της άλλης. Πώς π.χ. η μίμηση πράξεως μπορεί να αληθεύει ως αυθεντική πράξη και από την άλλη πώς η πράξη, η ζωή μπορεί να αληθεύσει μέσα στις δεσμεύσεις, στα στερεότυπα και στους κώδικες (έστω τους δόκιμους) της μιμήσεως. Ο άνθρωπος ως φύσει μιμητικόν ζώον, κατά τον ευφυή ορισμό του Αριστοτέλη, μέσω της καλλιτεχνικής κωδικοποίησης της μιμήσεως επιλέγει διάφορες στρατηγικές, τακτικές και μεθόδους για να αποτυπώσει το αντικείμενο της μιμήσεώς του. Κάθε όμως επιλογή, κάθε οδός, άρα κάθε ερμηνεία είναι και μια πιθανή προδοσία, αφού κάθε δέσμη και ποικιλία εκδοχών παραποιεί τη μία και μοναδική ουσία του μιμούμενου. Έτσι η ελευθερία της τέχνης γίνεται κάτεργο για την πραγματικότητα που ερμηνεύει. Ο περίφημος διάλογος κάποιων χιτλερικών Γερμανών που παρατηρούσαν στο εργαστήρι του Πικάσο την "Γκουέρνικα" είναι απόδειξη όσων ισχυρίζομαι: "Εσείς το φτιάξατε αυτό;". "Όχι, εσείς". Βεβαίως ούτε ο Πικάσο βομβάρδισε την Γκουέρνικα ούτε οι Γερμανοί ζωγράφισαν τον πίνακα. Ο Γοργίας θα μπορούσε να σκαρώσει κανένα σόφισμα τύπου Κροκοδειλίτη: ή ο Πικάσο αληθεύει και οι Γερμανοί ψεύδονται ή το αντίστροφο ή και οι δύο ψεύδονται ή και οι δύο αληθεύουν. Πάντως σήμερα και για τους ανιστόρητους μόνο μια πραγματικότητα υπάρχει: ο πίνακας του Πικάσο!

Ο Μαυρίκιος έστησε μια θαυμάσια παράσταση κάνοντας μόνο ένα λάθος. Άλλαξε την εναρκτήρια σκηνή. Ο Πιραντέλο ανοίγει το έργο βάζοντας ένα θίασο να κάνει δοκιμές στο έργο του "Το παιχνίδι των ρόλων". Όχι άλλο. Αυτό. Το παιχνίδι των μεταμορφώσεων. Άρα, όταν έρχονται τα παγωμένα πρόσωπα-προσωπεία της ζωής αρχίζει και το παιχνίδι που προσπάθησα να αναλύσω.

Ο Μαυρίκιος αντί του πιραντελικού έργου έβαλε τη δική του πρόσφατη "Ηλέκτρα" και μάλιστα ξανάγραψε το κείμενο δημιουργώντας ένα δικό του δρώμενο. Μια πρόβα της τραγωδίας με όλα τα φαιδρά, αστεία, σοβαρά συμφραζόμενα (βεντετισμοί, βαριεστημάρα, ευσυνειδησία, άγχος κ.λπ.). Αποπροσανατόλισε το έργο. Υπάρχει ο ισχυρισμός ότι στην Αγγλία π.χ. αντικαθιστούν το "Παιχνίδι των ρόλων" με έργα σαιξπηρικά. Σωστά. Ο Σαίξπηρ είναι ο ποιητής, ιδίως στις κωμωδίες, της σαγήνης των μεταμορφώσεων, αγόρια παίζουν κορίτσια που ντύνονται αγόρια κ.λπ. Αν ο Μαυρίκιος ήθελε να επιμείνει στην Ηλέκτρα ή έπρεπε να γυρίσει στο παρελθόν όπου άντρας έπαιζε την Ηλέκτρα ή να στηριχτεί στον μονόλογο του Παιδαγωγού, όπου πλάθεται ένας ψευδής μύθος που εισπράττεται με άλλη ψυχική επίπτωση από δύο ακροατές.

Τέλος πάντων. Και ο ναρκισσισμός των σκηνοθετών πιραντελικό σύνδρομο είναι. Η μετάφραση του Μαυρίκιου θαυμάσια, τα σκηνικά του Πολυχρονιάδη βολικά και τα κοστούμια της Μανωλοπούλου έξοχα. Ο Παυλόπουλος ποιητής των φωτισμών.

Οι ερμηνείες

Ο Νίκος Καραθάνος έπλασε τον εντελέστερο ρόλο του. Ακολουθώντας την οπτική του Μαυρίκιου, έστησε τον σκηνοθέτη γεμάτο πάθος, άγχος, φόρτιση και κυρίως έντονη θεατρική εξωστρέφεια. Οι παλαίμαχοι Όλγα Τουρνάκη και Γιάννης Βογιατζής τίμησαν στο έπακρο τους μικρούς ρόλους που τους εμπιστεύτηκαν. Με επάρκεια συμπλήρωσαν την αταξία της δοκιμής η Ζερβού, η Κολιανδρή, ο Δελβερούδης, ο Μανδαλιός.

Επιτέλους, ο Λάζαρος Γεωργακόπουλος βρήκε τον ρόλο (πατέρας) που του επέτρεψε να αναδείξει τα πλούσια προσόντα του. Έξοχοι ρυθμοί, εσωτερική βάσανος, αυτοτιμωρούμενος σαρκασμός με μέτρο αλλά και ισορροπημένο οίστρο.

Η Λυδία Φωτοπούλου αποκάλυψε έναν υπαρκτό στο έργο αλλά έως τώρα αναξιοποίητο μαιναδισμό, μια άγρια και μεταμφιεσμένη σε οργή οργασμική επιθυμία. Η Βαγγελιώ Ανδρεαδάκη δυστυχώς δεν μπόρεσε να διαχύσει την ψυχή της, να βγάλει πάνω στην υπέροχη μάσκα της την απελπισία και την τραγική εγκαρτέρηση. Ευοίωνη η πρώτη σημαντική ερμηνεία του Γιάννη Κότσιφα.

Εντυπωσιακή η καρναβαλική εφιαλτική φιγούρα του Κώστα Ζαχαράκη, αλλά χωρίς ανάλογο στο υπόλοιπο ύφος της παράστασης. Αν η σκηνοθεσία τόνιζε περισσότερο το καταγωγικό γκροτέσκο στυλ του Πιραντέλο, εξπρεσιονιστικά μοτίβα σαν την Μαντάμ Πιάτσε του Ζαχαράκη θα ήταν σχεδόν παράκλητα.

INFO

"Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα", στη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου (Αγίου Κωνσταντίνου 22-24, τηλ. 210-5223.242)