Εφημερίδα "Μακεδονία"
Σύμφωνα με την έρευνα, οι νέοι απεχθάνονται "Οι νέοι μας είναι εξοικειωμένοι με τον τηλεοπτικό λόγο σαν παιδιά εικονικού πολιτισμού", προκύπτει από στοιχεία της έρευνας.
Η κ. Σοφία Ασλανίδου, καθηγήτρια Επικοινωνίας και Εκπαίδευσης.
ΜΙΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΜΕ ΤΑ ΜΜΕ
O κόσμος των νέων και της πληροφόρησης
'Η αγωγή του τηλεθεατή είναι η καλύτερη προστασία του πολίτη από τις κάθε είδους διαστρεβλώσεις της αλήθειας'
'Ο τηλεθεατής αντιδρά, σκέπτεται, αλλάζει κανάλι αν κάτι δεν του αρέσει'
Είμαστε ήδη επιβάτες του τρένου της πληροφόρησης και αυτό είναι κάτι που το αναγνωρίζουν πολλοί. Η τηλεόραση κατά κύριο λόγο έχει μπει στη ζωή μας. Ξυπνάμε και κοιμόμαστε συντροφιά με την εικόνα. Μια εικόνα που μπορεί πολλές φορές να μην είναι η αποτύπωση της πραγματικότητας αλλά δυστυχώς για την πλειοψηφία αυτή είναι η αλήθεια. "Αιχμάλωτοι" βέβαια των ΜΜΕ είναι πολλές φορές οι νέοι. Ορμώμενη των γεγονότων αυτών η καθηγήτρια Επικοινωνίας και Εκπαίδευσης, κ. Σοφία Ασλανίδου, παρουσιάζει στη "Μ" μια άκρως αποκαλυπτική έρευνα για τη σχέση νέων και ΜΜΕ.
Κυρία Ασλανίδου, κάνατε μια έρευνα στην Ελλάδα που αφορά τη σχέση των νέων με τα ΜΜΕ. Περί τίνος ακριβώς πρόκειται;
"Θα έλεγα καλύτερα ότι η έρευνα ασχολείται με τη σχέση των νέων 15-18 ετών με την πληροφόρηση και ειδικότερα με τις τηλεοπτικές ειδήσεις".
Γιατί αυτή η εστίαση στην πληροφόρηση;
"Κοιτάξτε, εδώ και μια δεκαετία περίπου υπάρχει ένα ρεύμα επιστημονικό με κέντρο την Ευρώπη που ξεκίνησε με πρωτοβουλία της ΟΥΝΕΣΚΟ, το οποίο ασχολείται με την εκπαίδευση των νέων στα ΜΜΕ.
Από την δεκαετία του '60 τα ΜΜΕ έχουν χαρακτηριστεί σαν ένα ''παράλληλο σχολείο'', διότι λειτουργούν στην κοινωνία σαν ένας θεσμός που πληροφορεί και ενημερώνει τον πολίτη, όπως το σχολείο, παρέχουν γνώσεις και πληροφορίες, όμως άτακτες και μη δομημένες. Πολλές φορές βέβαια παραπληροφορούν και διαστρεβλώνουν. Γίνονται δε συχνά ο "αποδιοπομπαίος τράγος" όλων των δεινών που συμβαίνουν στην κοινωνία. Έτσι ακούμε συχνά τον κόσμο να λέει ότι τα ΜΜΕ βοηθούν στην ανάπτυξη της βίας, τα ΜΜΕ φταίνε γιατί απασχολούν τους νέους από δημιουργικές εργασίες, ότι φτωχαίνουν το λεξιλόγιο των νέων, ότι λένε ψέματα και διαστρεβλώνουν την αλήθεια κτλ.
Παρ' όλα αυτά ο κόσμος και ραδιόφωνο ακούει και εφημερίδες διαβάζει και τηλεοπτικές ειδήσεις βλέπει. Το θέμα είναι τι κάνουμε εμείς σαν κοινότητα εκπαιδευτική απέναντι σ' αυτό τον καταιγισμό των πληροφοριών που δέχεται από τα ΜΜΕ ο νέος. Για πολύ μεγάλο διάστημα ο εκπαιδευτικός κόσμος και το σχολείο μονοπωλούσε τη γνώση. Δεν λάβαινε υπόψη τις άλλες πηγές γνώσης που λειτουργούσαν στην κοινωνία. Μια απ' αυτές είναι και τα ΜΜΕ. Εκπαίδευση και Μαζική Επικοινωνία υπήρξαν αντίπαλοι για πάρα πολλά χρόνια. Η εκπαίδευση σαν θεσμός ανελαστικός, αισθάνθηκε ότι τα ΜΜΕ της κλέβουν ένα κομμάτι της εξουσίας της. Απ' αυτή την αντιπαλότητα έχασε βέβαια η εκπαίδευση, γιατί έκλεισε τα μάτια σε μια πραγματικότητα που είχε σχέση με την τεχνολογία και την ανάπτυξη. Είτε το θέλουμε είτε όχι τα ΜΜΕ παρέχουν πληροφορίες και γνώσεις τις περισσότερες φορές πιο ''φρέσκες'' και πιο σύγχρονες από το σχολείο. Ο σημερινός νέος έρχεται στο σχολείο μ' ένα υπόβαθρο γνώσεων που το έχει πάρει από τα ΜΜΕ.
Έτσι, λοιπόν γεννήθηκε η ανάγκη μιας σύμπλευσης ανάμεσα στην εκπαίδευση και στη μαζική επικοινωνία. Προβληματίζεται λοιπόν η εκπαίδευση σήμερα για το πώς θα χρησιμοποιήσει τα ΜΜΕ προς όφελος του πολίτη. Για να τα χρησιμοποιήσει βέβαια κάποιος πρέπει να τα γνωρίσει, να γνωρίσει τη λειτουργία τους, τη γλώσσα τους, τους κώδικές τους. Γι' αυτό μιλάμε σήμερα για μια εκπαίδευση με τα ΜΜΕ αλλά και στα ΜΜΕ. Μέσα σ' αυτό το επιστημονικό πεδίο εντάσσεται και η δική μου έρευνα, μόνο που ασχολείται μ' ένα κομμάτι της ενημέρωσης που είναι οι τηλεοπτικές ειδήσεις".
Υπάρχει κανένας ιδιαίτερος λόγος γι' αυτή την επιλογή;
"Βεβαίως. Οι τηλεοπτικές ειδήσεις είναι η σημαντικότερη εκπομπή σ' ένα κανάλι. Είναι αυτή στην οποία επενδύουν τα κανάλια, γιατί είναι η βιτρίνα τους. Είναι μια εκπομπή που τη βλέπει όλη η οικογένεια και αναγκαστικά και οι νέοι. Είναι μια ώρα μέσα στη τηλεοπτική ροή του προγράμματος που όλα περίπου τα κανάλια εκπέμπουν ειδήσεις. Έτσι παρόλο που οι ειδήσεις δεν είναι από τις εκπομπές που προτιμούν οι νέοι αναγκάζονται να τις βλέπουν και κατά συνέπεια έχουν κάτι να πουν. Οι τηλεοπτικές ειδήσεις παρουσιάζουν επιπρόσθετα και διδακτικό και παιδαγωγικό ενδιαφέρον ιδιαίτερα γι' αυτή την ηλικία. Ασχοληθήκαμε με νέους 15-18 ετών, γιατί πιστεύουμε ότι είναι η ηλικία που έχει ενδιαφέρον για τα προβλήματα του κόσμου, διότι προετοιμάζεται να βγει στη ζωή. Οι ειδήσεις μπορούν να κινήσουν το ενδιαφέρον ενός νέου αυτής ηλικίας, διότι μέσα σ' αυτές μπορεί να βρει θέματα που τον απασχολούν όπως θέματα για την ανεργία, για την απασχόληση, για τον ρατσισμό, για την δημοκρατία, για την ειρήνη κτλ. Μ' αυτή την έννοια οι τηλεοπτικές ειδήσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην εκπαίδευση".
Δηλαδή πώς;
"Η διδασκαλία διά του Τύπου αλλά και του Τύπου (ηλεκτρονικού και γραπτού) σ' όλες τις χώρες της Ευρώπης αρχίζει και κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος. Ο Τύπος δίνει ερεθίσματα τόσο για την ανανέωση της διδακτικής πρακτικής όσο και για την ανανέωση άλλων μαθημάτων. Θα σας πω ένα παράδειγμα που θυμάμαι από την έρευνα. Πρόβαλα στους νέους της έρευνας ένα ρεπορτάζ με το ίδιο θέμα έτσι όπως προβλήθηκε μια μέρα σε 4 διαφορετικά τηλεοπτικά κανάλια (3 ιδιωτικά και 1 κρατικό). Το ρεπορτάζ μιλούσε για τη λαθρομετανάστευση στη Ελλάδα. Η πλειοψηφία των νέων της έρευνας αναγνώρισαν τις ρατσιστικές προεκτάσεις ενός τηλεοπτικού ιδιωτικού καναλιού έτσι όπως σκηνοθετήθηκε η παρουσίαση της είδησης. Αυτό σημαίνει ότι σύγκριναν τις διαφορετικές σκηνοθεσίες και αναγνώρισαν το κρυμμένο μέσα στη σκηνοθεσία μήνυμα.
"Το καλύτερο μάθημα, ξέρετε, πολιτικής αγωγής είναι να μάθουμε τους νέους πώς να ακούν και πώς να βλέπουν. Η αγωγή του τηλεθεατή είναι η καλύτερη προστασία του πολίτη από τις κάθε είδους διαστρεβλώσεις της αλήθειας".
Ποιος είναι ακριβώς ο τίτλος της έρευνας ;
"Η πρόσληψη των τηλεοπτικών ειδήσεων από μαθητές λυκείου 15-18 ετών στην Ελλάδα".
Με ποιο τρόπο εργαστήκατε; Το δείγμα σας είναι αντιπροσωπευτικό;
"Πρέπει λίγο να ξεκαθαρίσουμε ορισμένα θέματα μεθοδολογίας. Ποια μέθοδο θα ακολουθήσει κανείς σε μια έρευνα εξαρτάται από το τι ψάχνει να αποδείξει. Πολλές φορές η μεθοδολογία είναι και θέμα εποχής. Στην δεκαετία '60-'70 στο χώρο των κοινωνικών επιστημών ήταν πολύ της μόδας οι ποσοτικές έρευνες, αυτό που λέμε στατιστική ανάλυση .Σ' αυτού του είδους τις έρευνες έχει συζητηθεί πολύ το θέμα της αντιπροσωπευτικότητας του δείγματος. Οι ίδιοι οι στατιστικολόγοι υποστηρίζουν ότι υπάρχει μια σχετικότητα στην έννοια της αντιπροσωπευτικότητας, διότι δεν μπορούμε απόλυτα να την πετύχουμε. Μετά το `70 στην Ευρώπη επεκράτησαν οι ποιοτικές έρευνες που γινόντουσαν με συνεντεύξεις οι οποίες επεξεργάζονταν με την τεχνική της ανάλυσης περιεχομένου. Συχνά ο επιστημονικός κόσμος βρέθηκε χωρισμένος ανάλογα με τη μέθοδο που χρησιμοποιούσε στη δουλειά του.
"Μετά το 1980 αρχίζει να αμφισβητείται η έννοια της μιας μοναδικής μεθοδολογίας στην έρευνα και γίνεται προσπάθεια μιας διεπιστημονικής μεθοδολογίας η οποία να συνδυάζει όλες τις μεθόδους χωρίς να τίθεται ζήτημα αντιπροσωπευτικότητας. Μια τέτοια μεθοδολογία ακολούθησα και εγώ".
Δηλ. εσείς χρησιμοποιήσατε και συνεντεύξεις και ερωτηματολόγια;
"Ακριβώς. Και όχι μόνο. Θα πρέπει να διευκρινίσουμε επίσης την έννοια της πρόσληψης η οποία στην επικοινωνία είναι και αυτή σχετικά καινούργια. Ξέρετε, υπάρχει ένα ολόκληρο θεωρητικό πλαίσιο για το ρόλο του τηλεθεατή. Αυτό που ουσιαστικά προσπαθούσαν τόσο καιρό να αναλύσουν και να μετρήσουν οι παραπάνω μέθοδοι στο χώρο της Επικοινωνίας ήταν η συμπεριφορά του τηλεθεατή. Προσπαθούσαν να δουν δηλαδή τι είναι ο τηλεθεατής, αν είναι ένα άτομο ή είναι μια μάζα που έχει μια ενιαία συμπεριφορά την οποία μπορούμε να τη μετρήσουμε σαν ολότητα. Ουσιαστικά η έννοια της ακροαματικότητας ή της τηλεθέασης χαρακτηρίζει και μια μεθοδολογία που ακολουθούμε. Συνήθως είναι η στατιστική ανάλυση. Κατέληξαν λοιπόν στο συμπέρασμα ότι ο τηλεθεατής είναι μια μοναδικότητα με βιώματα, παιδεία και πολιτιστικό υπόβαθρο και ο τρόπος με τον οποίο προσλαμβάνει τα τηλεοπτικά μηνύματα διαφέρει από άτομο σε άτομο. Έτσι λοιπόν, ενώ παλαιότερα θεωρούσαν τον τηλεθεατή μια μάζα στην οποία παρεμβαίνουν "οι κακοί δημοσιογράφοι και τα κακά ΜΜΕ" και τον επηρεάζουν, σήμερα αυτό έχει αλλάξει. Ο τηλεθεατής αντιδρά, σκέπτεται, αλλάζει κανάλι αν κάτι δεν του αρέσει. Όταν θέλουμε να μετρήσουμε ή θα έλεγα καλύτερα να αναλύσουμε την πρόσληψη (reception) των τηλεοπτικών μηνυμάτων από μια ομάδα τηλεθεατών, θα πρέπει να ασχοληθούμε περισσότερο με ποιοτική ανάλυση δηλαδή με συνεντεύξεις. Σ' αυτή την περίπτωση δεν ασχολούμαστε με το θέμα της αντιπροσωπευτικότητας έτσι όπως γίνεται στη στατιστική ανάλυση. Φροντίζουμε βέβαια το δείγμα μας να είναι αντιπροσωπευτικό όχι ως προς το πλήθος το ατόμων, αλλά ως προς ορισμένα χαρακτηριστικά, διότι η ανάλυση που κάνουμε είναι σε πλάτος και βάθος και όχι σε ποσότητα. Αυτό που μετράει η δική μου έρευνα είναι αυτές τις αντιδράσεις του νέου τηλεθεατή 15-18 ετών και αποδεικνύει ότι οι νέοι που βλέπουν σήμερα ειδήσεις στην τηλεόραση δεν είναι παθητικοί θεατές. Ο τίτλος του βιβλίου που θα εκδοθεί προσεχώς στις εκδόσεις ''Δρομέας'' είναι ''Ο μύθος του παθητικού τηλεθεατή''".
Η μεθοδολογία σας, σας επιτρέπει να μιλήσετε για την εγκυρότητα των συμπερασμάτων σας;
"Ασφαλώς. Άλλωστε η έρευνα έχει γίνει στα πλαίσια μιας διατριβής που υποστηρίχτηκε πρόσφατα σε Πανεπιστήμιο του Παρισιού και ως προς αυτό το σημείο έχει κριθεί".
Μιλήστε μας λίγο για το περιεχόμενο της έρευνας.
"Η έρευνα περιλαμβάνει τρεις φάσεις οι οποίες προσδιορίζουν και τις διαφορετικές μεθόδους που χρησιμοποίησα. Η πρώτη φάση περιλαμβάνει ένα ερωτηματολόγιο από 25 ερωτήσεις με το οποίο θέλαμε να γνωρίσουμε τη σχέση που έχει ο νέος σήμερα με την ενημέρωση και πληροφόρηση. Αν δηλαδή ο νέος ενημερώνεται και πώς, με ποια κριτήρια επιλέγει ένα μέσο πληροφόρησης .Οι ερωτήσεις επικεντρώθηκαν στα 3 μέσα πληροφόρησης δηλαδή στο γραπτό Τύπο, στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. Ένας σημαντικός αριθμός νέων, (59,2%) ξέρετε διαβάζουν εφημερίδες και μάλιστα το 75% από αυτούς επιλέγουν πολιτικές εφημερίδες. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό και ενθαρρυντικό για σας που εργάζεστε στο γραπτό Τύπο. Υπάρχει μια εξήγηση γι' αυτά τα υψηλά ποσοστά αν σκεφτεί κανείς ότι τα ηλεκτρονικά μέσα είναι πρόσφατα στην Ελλάδα και ο γραπτός Τύπος έχει μια μακρόχρονη παράδοση στην Ελληνική οικογένεια. Λειτούργησε σε πολλές εποχές σαν ένα "παράλληλο σχολείο" που συμμετείχε στην πολιτική αγωγή του πολίτη. Οι εφημερίδες υπάρχουν στο ελληνικό σπίτι ακόμα και αν δεν διαβάζονται. Και αυτό σημαίνει μια εξοικείωση του νέου με τον Τύπο .
"Το ραδιόφωνο έχει ταυτιστεί με την ψυχαγωγία και συγκεντρώνει χαμηλά ποσοστά στην ενημέρωση των νέων. Βέβαια, από τα τρία μέσα ενημέρωσης οι νέοι προτιμούν να ενημερώνονται από την τηλεόραση διότι η τηλεόραση λένε συνδυάζει ήχο και εικόνα. Τον γραπτό Τύπο τον επιλέγουν νέοι που κατοικούν σε μεγάλα αστικά κέντρα και προέρχονται από κοινωνικά στρώματα εύρωστα οικονομικά και πνευματικά (έχουν πτυχίο Α.Ε.Ι. ). Οι περισσότεροι επιλέγουν ιδιωτικά κανάλια παρόλο ότι πιστεύουν ότι τα κρατικά λένε περισσότερο αλήθεια και είναι πιο αντικειμενικά.
"Η δεύτερη φάση της έρευνας περιλαμβάνει τη σημειολογική ανάλυση τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων μιας εβδομάδας σε 3 κανάλια ιδιωτικά και ένα κρατικό. Τα κανάλια αυτά είναι εκείνα που διαφαίνονται στις προτιμήσεις των νέων. Σ' αυτή τη φάση θελήσαμε να δούμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά των τηλεοπτικών ειδήσεων στην Ελλάδα.
"Η τρίτη φάση και η πιο ενδιαφέρουσα αφορά συνεντεύξεις μαθητών οι οποίοι μας αναλύουν τα παραπάνω δελτία ειδήσεων. Σ' αυτές τις συνεντεύξεις οι οποίες είναι αποκαλυπτικές, οι μαθητές μιλούν για το ρόλο των παρουσιαστών, για το ρόλο καναλαρχών, για την αντικειμενικότητα των ειδήσεων, αναλύουν ρεπορτάζ, μιλούν για τις πηγές της πληροφόρησης, αναλύουν τη σκηνοθεσία των ειδήσεων, αμφισβητούν την εικόνα και απορρίπτουν τη θεαματικοποίηση των τηλεοπτικών ειδήσεων".
Γιατί πιστεύετε ότι η φάση αυτή είναι πιο ενδιαφέρουσα;
"Πρώτον, γιατί οι νέοι αποδεικνύουν ότι γνωρίζουν πολύ περισσότερα πράγματα για τη λειτουργία των ΜΜΕ από ό,τι νομίζουμε. Αυτό είναι θετικό για την εκπαίδευση και αρνητικό για τα κανάλια. Πρέπει να λάβουν υπόψη όσοι ασχολούνται με τις τηλεοπτικές ειδήσεις ότι ο μελλοντικός τους πελάτης -τηλεθεατής δεν είναι ούτε αφελής ούτε ηλίθιος και ότι δεν θ' αργήσει να έρθει η εποχή που θα ψάχνουν να βρουν τρόπους (μάταια) για να πετύχουν ακροαματικότητες. Αν θέλουν να επιβιώσουν στο μέλλον θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους ότι οι μελλοντικές γενιές των τηλεθεατών θα είναι πιο μυημένες στις σκηνοθετικές απάτες και ότι πολύ σύντομα δεν θα μπορούν να πουλήσουν εύκολα το κίβδηλο και το απατηλό. Θα επιβιώσουν στην αγορά οι έντιμοι δημοσιογράφοι και τα αξιοπρεπή κανάλια. Στην παραπάνω έρευνα οι νέοι απεχθάνονται τις ειδήσεις στην τηλεόραση διότι λένε ότι έχουν καταντήσει θρίλερ. Τις βλέπουν βέβαια γιατί εκείνη την ώρα είναι ανοιχτή η τηλεόραση. Σ' όλες τις συνεντεύξεις που πήραμε οι χαρακτηρισμοί που δίνουν για τις ειδήσεις είναι οι εξής:
1. οι ειδήσεις είναι σόου
2. είναι σαν σινεμά
3. θυμίζουν ράμπο
4. είναι ένα οφθαλμοντούς, μια οφθαλμολαγνεία και καλό σκηνοθετημένο θέαμα".
Και τότε πώς γίνεται να έχουν τέτοιες υψηλές τηλεθεάσεις τα κανάλια;
"Κοιτάξτε, εγώ πιστεύω ότι έχει να κάνει και με την ιστορία λίγο των ΜΜΕ στην Ελλάδα. Ας μη ξεχνάμε ότι η ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης είναι μικρή. Σ' αυτή τη μικρή ιστορία το μεγαλύτερο μέρος καταλαμβάνει η περίοδος της κρατικής τηλεόρασης όπου τα δελτία ειδήσεων περνούσαν από το υπουργείο Τύπου και ήταν περισσότερο ανακοινώσεις παρά ειδήσεις. Η άφιξη της ιδιωτικής τηλεόρασης υπήρξε μια μεγάλη ανακούφιση και ας μη ξεχνάμε ότι για ένα μεγάλο διάστημα την ονόμαζαν "ελεύθερη τηλεόραση". Το γεγονός αυτό το επικαλούνται τα παιδιά της έρευνάς μας. Μας λένε δηλαδή ότι βλέπουν ειδήσεις περισσότερο στα ιδιωτικά κανάλια διότι τα κρατικά τους θυμίζουν εποχές που "άνοιγε και έκλεινε το πρόγραμμα με τον εθνικό ύμνο".
"Συγκλονιστικό είναι ότι πιστεύουν πως τα ιδιωτικά κανάλια δεν είναι αντικειμενικά και ότι δεν μπορούν να τους λένε την αλήθεια διότι ενδιαφέρονται περισσότερο για το κέρδος παρά για την ενημέρωση. Τα ιδιωτικά κανάλια λένε είναι business. Ενώ τα κρατικά δεν έχουν σκοπό το κέρδος και κατά συνέπεια είναι πιο αξιόπιστα, αλλά χρειάζεται σύμφωνα πάντα με τους νέους, μια περίοδος για να ξανακερδίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού.
"Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι απόψεις τους για το ρόλο που παίζει ο παρουσιαστής των ειδήσεων. Πιστεύουν ότι είναι απλώς ένα μικρόφωνο που εκφωνεί τις ειδήσεις. Γι' αυτό η πλειοψηφία των νέων δεν επιλέγουν να δουν ειδήσεις εξαιτίας του τάδε παρουσιαστή. Αμφισβητούν επίσης τις ανταποκρίσεις, πιστεύοντας ότι οι περισσότερες είναι σκηνοθετημένες. Ξέρετε, είναι πολύ σημαντικό να αμφισβητείς τα ίδια σου τα μάτια, αυτό που κάποιοι κάνανε τα πάντα για να φαίνεται αληθινό".
Κυρία Ασλανιδου, τι θα κερδίσει η εκπαίδευση από μια τέτοια έρευνα γιατί κατάλαβα ότι για την εκπαίδευση ενδιαφέρεστε περισσότερο.
"Πρώτον, υποδεικνύει ένα μεθοδολογικό εργαλείο για το πώς αναλύεται μια τηλεοπτική εκπομπή που στην περίπτωσή μας είναι οι τηλεοπτικές ειδήσεις. Ξέρετε, ο τηλεοπτικός λόγος έχει ένα κώδικα επικοινωνίας που απαιτεί μια συγκεκριμένη γνώση για την ανάλυσή του. Όπως μάθαμε μέχρι τώρα να αναλύουμε τα κείμενα, έτσι πρέπει να μάθουμε να αναλύουμε και τον ηλεκτρονικό λόγο αφού στην εποχή μας με αυτόν επικοινωνούμε. Αν μάθουμε να τον αναλύουμε, τότε θα μάθουμε να τον χρησιμοποιούμε. Τη χρήση του στην εκπαίδευση την έχουμε ανάγκη. Επιπλέον μέσα από την έρευνα φάνηκε ότι οι νέοι μας είναι εξοικειωμένοι με τον τηλεοπτικό λόγο σαν παιδιά ενός εικονικού πολιτισμού. Οφείλουμε να εκμεταλλευτούμε παιδαγωγικά αυτή την εξοικείωση για να εκπαιδεύσουμε τον μελλοντικό πολίτη του κόσμου που θα είναι ένας τηλεθεατής συνειδητός, κριτικός, απαιτητικός, ένας τηλεθεατής που θα γνωρίζει να συλλέγει, να επιλέγει και διαλέγει, να συγκρίνει, να διακρίνει και να κατακρίνει κάθε φορά που κάποιοι αποφασίζουν να καταρρακώσουν την αξιοπρέπειά του ή να υποβαθμίσουν την νοημοσύνη του και την αισθητική του αντίληψη. Ενώ μέχρι τώρα εκπαιδεύαμε αναγνώστες τώρα πρέπει να αρχίσουμε να εκπαιδεύουμε τηλεθεατές. Και ήδη πιστεύω ότι έχουμε αργήσει πολύ".
Ελπίζω ότι τουλάχιστον σ' αυτή την κατεύθυνση άνοιξε ένας δρόμος τόσο στο επίπεδο της πράξης όσο και στο θεωρητικό για να ακολουθήσουν άλλες έρευνες. Σας ευχαριστώ.
"Και εγώ το ελπίζω".
