• 1)
  • α) Το ξύλο δέντρου ή θάμνου:
    • ξύλα εδρινά (Πεντ. Έξ. XXV 10)·
    • ξύλο δροσερό (= χλωρό) (Ερωτόκρ. Γ́ 279)·
  • β) κομμένο ξύλο κατάλληλο για την κατασκευή αντικειμένων ή κτηρίων:
    • (Hagia Sophia ω 518⁴)·
    • θα χαθούν οι τέχνες σας που κάνετε με ξύλα (Τζάνε, Κρ. πόλ. 552²⁶· Καλλίμ. 334)·
  • γ) καυσόξυλο:
    • (Ιστ. Βλαχ. 2803)·
    • δουλείας αναγκαίας, εις ξύλα, εις μύλους … (Ναθαναήλ Μπέρτου, Ομιλίαι IX 5)·
    • (σε μεταφ.):
      • βάνω τα ξύλα στη φωτιά και καίγω την καρδιά μου (Ερωτόκρ. Γ́ 196).
• 2) (Ειδικ.) κομμάτι, βέργα από δέντρο:
  • εισέ ψηλό ερμοχάρακον τα ξύλα αυτά (ενν. τον πεύκο, τον κέδρο και το κυπαρίσσι) φυτεύουν (Χούμνου, Κοσμογ. 1174· 1178)·
  • (σε μεταφ.):
    • η τύχη θέλησε ξύλα ξερά ν’ ανθίσου (Ερωτόκρ. Έ 275).
• 3) Ξυλεία:
  • ξύλα μέλλεις εισαγαγείν (Metrol. 131¹).
• 4) (Μεταφ. και σε μεταφ.)
  • α) προκ. για κ. που αποκτά ξυλώδη υφή, που γίνεται σκληρό και άκαμπτο:
    • τα ψύγουν (ενν. του δεντρού τα φύλλα) οι χιονιές και κάνουσί τα ξύλα (Ερωτόκρ. Γ́ 118)·
  • β) (προκ. για πρόσωπο):
    • από την πικρίαν μου είμαι ξύλον κομμάτι (Αιτωλ., Βοηβ. 283)·
    • όταν κοιμάται, ως το ξύλον δεν γροικάται (Συναξ. γυν. 760).
• 5) Ραβδί· μπαστούνι:
  • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 225²⁸), (Ιστ. Βλαχ. 831), (Ζήνου, Πρόλ. Πένθ. θαν. 145).
• 6)
  • α) Δοκός:
    • (Παράφρ. Χων. (v. Dieten) III 58)·
  • β) σανίδα:
    • ξύλα να μαζώνουσι ’πού τες σπασμένες βάρκες (Τζάνε, Κρ. πόλ. 328¹²).
• 7) (Συνεκδ.) ξυλοκόπημα, ξυλοδαρμός:
  • επαίδευσέ σας … διά δαρμού και ξύλου (Σπαν. B 429).
• 8) (Συνεκδ., ως μέσο βασανιστηρίου ή θανάτωσης)
  • α) προκ. για κρεμάλα:
    • το της φούρκας ξύλον (Ντελλαπ., Ερωτήμ. 3088)·
  • β) σταυρός:
    • να κρεμάσει (ενν. ο Φαρώ) εσέν ιπί ξύλο (Πεντ. Γέν. XL 19).
• 9) (Συνεκδ.) προκ. για τον Τίμιο Σταυρό:
  • τον Σωτήρα … κρεμάμενον εν ξύλῳ (Θρ. Θεοτ. 2)·
  • εκφρ.
    • (1) ζωοποιόν ξύλον = ο Τίμιος Σταυρός:
      • (Μαχ. 62⁹)·
    • (2) τίμιον ξύλον = μικρό κομμάτι του Τίμιου Σταυρού:
      • (Σεβήρ., Διαθ. 191), (Κώδ. Πάτμου I 19).
• 10)
  • α) (Συνεκδ.) δέντρο:
    • (Φυσιολ. 345⁶), (Καλλίμ. 97)·
    • (εδώ προκ. για την κληματαριά):
      • (Πωρικ. V 85)·
  • β) το δέντρο της γνώσεως του καλού και του κακού:
    • διά να φάγει (ενν. ο Αδάμ) από το ξύλον, εβγήκεν από τον παράδεισον (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 94^v)·
    • (προκ. για τον καρπό του):
      • (Σουμμ., Ρεμπελ. 167)·
  • γ) έκφρ. το ξύλον της ζωής = η Θεοτόκος:
    • (Εις Θεοτ. 100.)>
• 11) (Συνεκδ.)
  • α) πλοίο:
    • ξύλον … πραματευτάρικον (Βουστρ. 70⁷)·
  • β) (γενικά) πλεούμενο:
    • έκαυσα τα ξύλα και τα πλοία (Γεωργηλ., Βελ. Λ 286)·
    • κάτεργα δύο και ξύλα μικρά ικανά (Πανάρ. 71²).
• 12) (Συνεκδ.) ξύλινο μουσικό όργανο:
  • (Λίβ. Esc. 933).
• 13) Ξύλινο κοντάρι:
  • (Κομνηνής Άννας Μετάφρ. 325).
• 14) Προκ. για τόξο:
  • (Σουμμ., Παστ. φίδ. Δ́ [1450]).
• 15) Ξύλινη πολεμική μηχανή:
  • πετροβόλα … ξύλα (Παράφρ. Χων. (v. Dieten) Ι 48).
• 16) Μονάδα μέτρησης μήκους:
  • (Metrol. 43^11, 22).
• 17) (Μεταφ., για χαρακτηρισμό προσώπου)
  • α) που μένει εμβρόντητος, αποσβολωμένος:
    • (Ερωτόκρ. Έ 965)·
  • β) που είναι σκληρός, ασυγκίνητος:
    • Είτις ποτέ ουκ έκλαυσεν …, αν ήτον λιθοκάρδιος ή φύσιν είχε ξύλου, … (Αχιλλ. (Smith) N 1681).

• Φρ.
• 1) Απομένω, γίνομαι ή μένω (ω)σάν ξύλο = «μαρμαρώνω», μένω άναυδος (από θαυμασμό, πίκρα ή φόβο):
  • (Φορτουν. Ά 220), (Αιτωλ., Βοηβ. 190), (Περί γέρ. (Δαν.) 70).
• 2) Κείτομαι ωσάν ξύλον ή στέκω ως ξύλον = μένω ακίνητος:
  • (Αιτωλ., Μύθ. 27¹⁷· Λίβ. N 2674).

[αρχ. ουσ. ξύλον. Ο τ. και σήμ.]