ΕΠΙΛΟΓΕΣ
Albert Debrunner
O Σχηματισμός των λέξεων στην Αρχαία Ελληνική
5. Επιρρηματικά σύνθετα
§ 107. Εδώ εντάσσουμε επιρρήματα που αποτελούνται από περισσότερες της μίας λέξεις, που όμως ούτε μπορούν να αναλυθούν με απλό χωρισμό των συνθετικών τους σε μια επιρρηματική φράση (όπως π.χ. παραχρῆμα = παρὰ χρῆμα, § 48), ούτε παράγονται από ένα σύνθετο επίθετο (π.χ. ἐνώπιον από το ἐνώπιος, § 52), αλλά φαίνεται να έχουν συντεθεί ακριβώς με στόχο το σχηματισμό του επιρρήματος. Τα αρχαιοελληνικά παραδείγματα είναι σπάνια και ανήκουν σε διάφορα είδη.
Οι σχηματισμοί σε -ξ, όπως ἅ-παξ 'μία φορά' (Όμ.), ἀνα-μίξ (κλασ.) και ἐπι-μίξ 'ανάκατα' (Όμ.), ἐπι-τάξ 'κατά σειρά' (Άρατος), δεν περιορίζονται μόνο σε σύνθετα (ὀκλάξ 'οκλαδόν', ἀμύξ 'κοφτερά' κτλ.), όμως προτιμώνται σ' αυτόν τον τύπο· στα ελληνικά ήταν ανέκαθεν επιρρήματα, παρότι η βάση τους συνίστατο από απολιθωμένες ονομαστικές (πρβ. λατ. p rorsus 'πρόσω' κτλ.) ριζικών λέξεων.
Και τα επιρρήματα σε -δόν,-δην και -δα (πρβ. § 378) αγαπούν τη σύνθεση: ἀνα-στα-δόν 'σε όρθια στάση' (Όμ.), ἀπο-στα-δά 'σε απόσταση' (Όμ.), ἀν-έ-δην (από το ἱέναι) 'ελευθερωμένος, ανεμπόδιστος' (κλασ.), ὁμο-θυμ-αδόν 'ομόφωνα' (κλασ.), ἐπι-τροχ-άδην (Όμ.).
§ 108. Στα επιρρήματα σε -εί και - ῐ́ [49] κυριαρχούν τα σύνθετα με ἀ-στερητικό, και το αντίστοιχο αρνητικό (ρηματικό) επίθετο συνήθως υπάρχει: ἀθεεί (Όμ.) από το ἄθεος, ἀ-σπουδεί 'χωρίς προσπάθεια' (Όμ.) από το ἄ-σπουδος, (§ 352), ἀ-στακτ(ε)ί 'όχι σε σταγόνες, δηλαδή σαν πλημμύρα' κ.τ.λ.· το επίρρημα, όμως, μπορούσε να σχηματιστεί και χωρίς τη μεσολάβηση του επιθέτου. Περισσότερο ανεξάρτητα είναι τα σύνθετα με το παν-: παν-ομιλεί 'σύσσωμα' (Αισχύλ.), παν-οικεί 'με όλο το σπιτικό' (ελληνιστ.), αλλά παν-δημεί 'με όλο το πλήθος' (κλασ.) προφανώς από το πάν-δημος.
Με το αὐτο-: αὐτο-νυχί 'την ίδια νύχτα' (Όμ.), αὐτ-ῆμαρ [50] (Όμ.) και αὐθ-ημερόν (κλασ.).
§ 109. Εδώ ας προστεθεί η δυνατή μόνο στην πολύ παλιά περίοδο σύνθεση δύο προθέσεων με την αρχική τους επιρρηματική σημασία: ὑπ-έξ 'από κάτω και μακριά',παρ-έξ 'έξω από', δια-πρό 'από εκεί μέχρι εδώ', και τα τρία στον Όμηρο· πρβ. § 162 .
49 Για την ορθογραφία της απόληξης (-εί ή -ί) η παράδοση αμφιταλαντεύεται και ακόμη και τώρα δεν είναι βέβαιη στην περίπτωση μερικών λέξεων· πρβ. § 352 σχετικά το -τί και το -τεί.
50 Σχηματίστηκε κατά το επίρρημα παν-ῆμαρ (§ 69), κατά το οποίο και τα ομηρικά ἑξ-ῆμαρ, ἐνν-ῆμαρ 'για έξι, εννέα ημέρες'· κατά το αὐτ-ῆμαρ στη συνέχεια το προ-ῆμαρ 'ολημερίς' στο Σημωνίδη απόσπ. 7, στ. 47 (εκδ. Hiller - Crusius) και στη συνέχεια του στίχου το προ-νύξ 'ολονυχτίς'.
