^[177] Με λίγα λόγια, εάν μεν τιμωρήτε τους εγκληματίας, οι νόμοι θα είναι και καλοί και αποτελεσματικοί, αν δε τους αθωώνετε τότε οι νόμοι θα είναι μεν πάντοτε καλοί, αλλά δεν θα σας ωφελούν σε τίποτε. Θα σας είπω φανερά γιατί το λέγω αυτό. Θα σας φέρω ένα παράδειγμα. Διατί, ω Αθηναίοι, όλοι πιστεύομεν ότι οι μεν νόμοι μας είναι άριστοι, ενώ αι άλλαι διοικητικαί πράξεις είναι ανάξιαι της πόλεώς μας και κάποτε και αι δικαστικαί αποφάσεις δίδουν αφορμήν εις επικρίσεις; Εγώ θα σας εξηγήσω πού οφείλεται αυτό. ^[178] Εις το ότι τους μεν νόμους ψηφίζετε με κάθε δικαιοσύνην, μη θέλοντες ούτε να ευνοήσετε ούτε να αδικήσετε κάποιον και αποβλέποντες μόνον εις το δίκαιον και το ωφέλιμον. Ενώ εις τας συνελεύσεις του λαού και εις τα δικαστήρια πολλάκις αφήνετε με ρητορικά τεχνάσματα και με θράσος να σας παρασύρουν έξω του θέματος και παρεδέχθητε να καθιερωθή η αδικωτέρα συνήθεια εις τας δίκας. Επιτρέπετε δηλ. εις τους κατηγορουμένους κατά την απολογίαν των να στρέφωνται ως κατήγοροι κατά των μηνυτών των. ^[179] Έτσι, αφού διά της απολογίας παρασυρθήτε και η προσοχή σας στραφή εις άλλα πράγματα και ξεχάσετε το περιεχόμενον της μηνύσεως, φεύγετε από το δικαστήριον χωρίς να έχετε καταδικάσει ούτε τον ένα ούτε τον άλλον διάδικον· ούτε τον μηνυτήν, διότι αυτός δεν ημπορεί να καταδικασθή, αλλ' ούτε και τον κατηγορούμενον, διότι αυτός ανέμιξε κατηγορίας εναντίον άλλων και μ' αυτόν τον τρόπον απέσεισεν εκείνας που τον εβάρυναν και διέφυγε από την καταδίκην. Και έτσι καταργούνται οι νόμοι, και καταστρέφεται η λαοκρατία μας και επικρατεί η κακή αυτή συνήθεια. Διότι πράγματι συχνά χωρίς δυσφορίαν ακούετε τους λόγους ανθρώπων κακής διαγωγής.

^[180] Οι Λακεδαιμόνιοι δεν κάμνουν το ίδιο. Και είναι σωστό να μιμούμεθα τας αρετάς των ξένων. Πράγματι όταν κάποτε ωμιλούσε εις την συνέλευσιν του λαού των Λακεδαιμονίων κάποιος υπερβολικά δυνατός ρήτωρ, αλλά του οποίου η διαγωγή ήτο πολύ αισχρά, και λέγουν ότι οι Λακεδαιμόνιοι ήσαν έτοιμοι να δεχθούν τας εισηγήσεις του, τότε επενέβη είς από εκείνους τους γέροντας, τους οποίους αυτοί σέβονται και φοβούνται, και που ο χαρακτηρισμός της ηλικίας των αποτελεί και την ονομασίαν του υπουργήματός των, το οποίον θεωρείται ανώτερον από όλα τα άλλα. Εκλέγονται δε γέροντες εκείνοι που από την παιδικήν μέχρι της γεροντικής ηλικίας ήσαν ενάρετοι. Ένας λοιπόν από αυτούς, καθώς λέγουν, ανήλθεν εις το βήμα και επετέθη οξύτατα κατά των Λακεδαιμονίων, και τους ωμίλησεν αυστηρότατα, ότι δεν θα μείνη πολύν καιρόν ελευθέρα η Σπάρτη, αν η συνέλευσις του λαού χρησιμοποιή συμβούλους αυτού του είδους. ^[181] Συγχρόνως δε εκάλεσεν εις το βήμα ένα πολίτην ο οποίος δεν είχε το χάρισμα του λόγου, αλλ' είχε πολεμήσει λαμπρά, και διεκρίνετο διά την αρετήν και την δικαιοσύνην του και τον διέταξε να επαναλάβη, όπως μπορεί, τας γνώμας του προηγουμένου ρήτορος, «διά να ψηφίσουν», είπεν, «οι Λακεδαιμόνιοι, τας προτάσεις ενός καλού πολίτου, τους δε λόγους των κακών και των δειλών ούτε καν να δέχωνται να τους ακούσουν». Αυτάς τας συμβουλάς έδωσεν εις τους συμπολίτας του ο γέρων εκείνος που από μικρό παιδί ήτο ενάρετος. Και βέβαια θα έσπευδε να επιτρέψη εις τον Τίμαρχον, ή εις τον κίναιδον Δημοσθένην, να αναμιγνύωνται εις την πολιτικήν ζωήν!

^[182] Και διά να μη υποτεθή ότι κολακεύω τους Λακεδαιμονίους, θα ομιλήσω διά τους ιδικούς μας προγόνους. Αυτοί ήσαν τόσον αυστηροί κατά των αισχροτήτων και τόσον εφρόντιζαν διά τα ήθη των παιδιών των, ώστε όταν κάποιος πολίτης ανεκάλυψεν ότι η κόρη του είχε διαφθαρή και δεν εφύλαξε καλώς την αρετήν της μέχρι της ημέρας του γάμου της, την έκλεισε μέσα σ' ένα έρημο σπίτι του οποίου έκτισε όλα τα ανοίγματα, μαζί με ένα άλογο, που προδήλως επρόκειτο να τη σκοτώση φυλακισμένο μαζί της. Ο τόπος αυτού του σπιτιού σώζεται ακόμη, μέσα εις την πόλιν σας, και καλείται και σήμερα «Τόπος του κοριτσιού και του αλόγου». ^[183] Ο δε Σόλων, ο διαπρεπέστερος από όλους τους νομοθέτας, με αρχαιοπρεπή σοβαρότητα έθεσε τους κανόνας τους σχετικούς με την καλήν διαγωγήν των γυναικών. Πράγματι απαγορεύει εις την γυναίκα που θα απεκαλύπτετο ότι εμοιχεύθη, να φορή κοσμήματα, και να παρακολουθή τας δημοσίας ιεροπραξίας, διά να μη διαφθείρη και τας τιμίας γυναίκας, αναμιγνυομένη μαζί των. Αν δε φορέση κοσμήματα ή μεταβή εις τον ναόν, επιτρέπει στον καθένα να της πετάη τα κοσμήματα και να της σχίζη τα ρούχα και να την κτυπά και μόνον δεν δίδη δικαίωμα να την σκοτώσουν ή να την σακατέψουν. Έτσι ατιμάζει αυτού του είδους τις γυναίκες και κάμνει τον βίον των αβίωτον. ^[184] Ορίζει επίσης ότι πρέπει να καταγγέλλωνται οι προαγωγοί και αι προαγωγοί, και όσοι απ' αυτούς κηρύσσονται ένοχοι, να καταδικάζωνται εις θάνατον διότι, ενώ εκείνοι που θα ήθελαν να αμαρτήσουν, διστάζουν και ντρέπονται να το προτείνουν στους άλλους, οι προαγωγοί την αδιαντροπιάν των την κάμνουν επιχείρησιν και αντί αμοιβής μεσολαβούν και τους φέρουν εις επαφήν.

[177] Διά να ομιλήσω δε με μίαν λέξιν, εάν μεν τιμωρήτε τους αδικούντας, οι νόμοι θα είναι καλοί και αποτελεσματικοί, εάν δε τους αθωώνετε, τότε οι νόμοι θα είναι μεν πάντοτε καλοί, αλλά θα παύσουν να είναι αποτελεσματικοί. Διά ποίον δε λόγον λέγω αυτά, δεν θα διστάσω να σας είπω με ειλικρίνειαν, θα στηριχθώ δε επί ενός παραδείγματος. Διατί νομίζετε, άνδρες Αθηναίοι, ότι οι μεν νόμοι μας είναι τόσον άριστοι, ενώ τα ψηφίσματά μας δεν είναι αντάξια της πόλεως, και αι αποφάσεις των δικαστηρίων δίδουν αφορμήν εις επικρίσεις; Εγώ θα σας εξηγήσω την αιτίαν ταύτην. [178] Διότι τους μεν νόμους θέτετε τηρούντες όλους τους κανόνας της δικαιοσύνης, χωρίς να επιδιώκετε κέρδος άδικον, ή διά να εμπνεύσετε ευμένειαν ή έχθραν, αλλ' αποβλέποντες μόνον προς το δίκαιον και ωφέλιμον. Εξ άλλου, προικισμένοι, πιστεύω, με ανωτέραν διανοητικήν ικανότητα, δεν είναι παράδοξον, ότι υπό τας συνθήκας ταύτας, θέτετε τους σοφωτέρους νόμους. Εις δε τας συνελεύσεις του λαού και τα δικαστήρια, αφήνετε συχνά να παρασύρεσθε μακράν του υπό συζήτησιν θέματος με ρητορικά τεχνάσματα και με θράσος και παραδέχεσθε να καθιερωθή η αδικωτάτη συνήθεια εις τους δικαστικούς αγώνας, διότι επιτρέπετε εις τους κατηγορουμένους κατά την απολογίαν των να κατηγορούν και αυτοί με την σειράν των τους μηνυτάς. [179] Αφού δε παρασυρθήτε μακράν της απολογίας, την οποίαν ο κατηγορούμενος πρέπει να σας παρουσιάση, και η ψυχή σας στραφή εις άλλα πράγματα και ξεχάσετε την κατηγορίαν, εξέρχεσθε από τα δικαστήρια χωρίς να έχετε καταδικάσει ούτε τον ένα ούτε τον άλλον διάδικον· ούτε τον μηνυτήν, διότι ούτος δεν δύναται να καταδικασθή, αλλ' ούτε και τον κατηγορούμενον, διότι αυτός ανέμειξεν εις την υπόθεσιν κατηγορίας εναντίον άλλων, και κατ' αυτόν τον τρόπον απέσεισεν εκείνας που τον εβάρυνον και απέφυγε την καταδίκην. Έτσι καταργούνται οι νόμοι και καταστρέφεται η δημοκρατία, και η κατάχρησις αυτή κερδίζει έδαφος. Διότι συχνά χωρίς δυσφορίαν ακούετε τους λόγους ανθρώπων κακής διαγωγής.

[180] Οι Λακεδαιμόνιοι όμως δεν πράττουν τοιουτοτρόπως, είναι δε ορθόν να μιμούμεθα και τας αρετάς των ξένων. Πράγματι, κάποιος ωμίλει ενώπιον της συνελεύσεως του λαού των Λακεδαιμονίων, ο οποίος είχε ζήσει μεν αισχράν ζωήν, ήτο όμως δεινός ρήτωρ, και οι Λακεδαιμόνιοι ήσαν έτοιμοι να λάβουν απόφασιν σύμφωνα προς τας εισηγήσεις του, ανήλθεν εις το βήμα κάποιος εκ των γερόντων, τους οποίους εκείνοι και σέβονται και φοβούνται, και των οποίων η ηλικία χρησιμεύει διά να δηλώσουν την πλέον σεβαστήν εξουσίαν, διότι εκλέγονται οι γέροντες εκείνοι, οι οποίοι από της παιδικής ηλικίας μέχρι της γεροντικής έχουν ζήσει βίον ενάρετον. Ανήλθε λοιπόν, καθώς λέγουν, ένας από αυτούς εις το βήμα, και επετέθη δριμύτατα κατά των συμπολιτών του και τους ωμίλησε με αυστηρότητα, ότι η Σπάρτη δεν θα μείνη επί πολύ απόρθητος, εάν μεταχειρισθούν τοιούτους συμβούλους εις τας συνελεύσεις των. [181] Συγχρόνως εκάλεσεν εις το βήμα ένα άλλον Λακεδαιμόνιον, ρήτορα μέτριον, αλλά λαμπρόν πολεμιστήν και διακρινόμενον διά την δικαιοσύνην και εγκράτειάν του, και τον διέταξε να επαναλάβη, όπως ηδύνατο, τας γνώμας του προηγουμένου ρήτορος, «ίνα οι Λακεδαιμόνιοι, είπε, ψηφίσουν τας προτάσεις ενός καλού πολίτου, τους δε λόγους των κακών και των δειλών ουδέ καν δέχονται να τους ακούουν». Τοιαύτη υπήρξεν η συμβουλή, την οποίαν έδωκεν εις τους συμπολίτας του ο γέρων, ο οποίος από την παιδικήν του ηλικίαν είχε ζήσει ζωήν ενάρετον. Κατά τα φαινόμενα θα έσπευδε να επιτρέψη εις τον Τίμαρχον ή τον κίναιδον Δημοσθένην να αναμειγνύεται εις την πολιτικήν ζωήν!

[182] Διά να μη φαίνωμαι δε, ότι κολακεύω τους Λακεδαιμονίους, θα ομιλήσω επίσης και διά τους προγόνους μας. Διότι τόσον αυστηροί εδεικνύοντο κατά των αισχροτήτων και τόσον πολύ εφρόντιζον διά τα ήθη των παιδιών τους, ώστε, όταν κάποιος πολίτης ανεκάλυψεν ότι η κόρη του είχε διαφθαρή και δεν εφύλαξε καλώς την αρετήν της μέχρι της ημέρας του γάμου της, την έκλεισε μέσα εις ένα έρημο σπίτι, του οποίου έκτισεν όλα τα ανοίγματα, μαζί με ένα ίππον, από τον οποίον προφανώς, διότι ήτο μαζί της φυλακισμένος, επρόκειτο να φονευθή. Ακόμη δε και σήμερον βλέπει τις εις την πόλιν σας την τοποθεσίαν όπου είχε κτισθή η οικία αύτη, και η οποία καλείται «Τόπος του αλόγου και του κοριτσιού». [183] Ο δε Σόλων, ο ενδοξότατος των νομοθετών, με αρχαιοπρεπή σοβαρότητα έθεσε τους νόμους τους σχετικούς με την καλήν διαγωγήν των γυναικών. Ούτως απηγόρευσε κάθε στολισμόν εις την γυναίκα, η οποία ήθελε συλληφθή μοιχευομένη, και να παρακολουθή τας δημοσίας ιεροπραξίας, ίνα μη αναμειγνυομένη με τας τιμίας γυναίκας διαφθείρη και αυτάς· αν δε φορέση κοσμήματα ή μεταβή εις τον ναόν, επιτρέπει εις τον καθένα να της αφαιρή τα κοσμήματα, να της σχίση τα φορέματα και να την κτυπά, και μόνον δεν δίδει δικαίωμα να την φονεύση ή να την κάμη ανάπηρον. Ούτως ο νομοθέτης ατιμάζει την γυναίκα αυτήν και καθιστά τον βίον της αβίωτον. [184] Ορίζει επίσης ότι πρέπει να καταγγέλλωνται οι προαγωγοί και αι προαγωγοί, και όσοι από αυτούς κηρυχθούν ένοχοι να καταδικάζωνται εις θάνατον, διότι, ενώ εκείνοι που θα ήθελαν να αμαρτήσουν διστάζουν και εντρέπονται να το προτείνουν εις τους άλλους, αυτοί οι προαγωγοί, την αδιαντροπιάν των εμπορευόμενοι, αντί αμοιβής μεσολαβούν και τους φέρουν εις επαφήν.