ΞΕ. Κατά κάποιον τρόπο, βέβαια, είναι προφανές πως η νομοθετική ανήκει στη βασιλική επιστήμη· το καλύτερο, όμως, είναι όχι να εξουσιάζουν οι νόμοι, αλλά ο βασιλικός άνδρας που διαθέτει φρόνηση. Ξέρεις γιατί;

ΝΕ. ΣΩ. Γιατί λες;

ΞΕ. Επειδή ο νόμος δε θα μπορούσε ποτέ να συνοψίσει επακριβώς το άριστο και συνάμα το πιο δίκαιο για όλους, και να αξιώσει το καλύτερο· γιατί οι ανομοιότητες των ανθρώπων και των πράξεων, και το γεγονός ότι ποτέ τίποτα, για να το πω έτσι, δεν ησυχάζει από τα ανθρώπινα, δεν επιτρέπουν σε καμιά τέχνη, και για κανένα θέμα, να προτείνει κάτι απλό για όλες τις περιπτώσεις και μια για πάντα. Συμφωνούμε κάπου σε αυτά;

ΝΕ. ΣΩ. Βεβαίως.

ΞΕ. Βλέπουμε, όμως, ότι ο νόμος περίπου τείνει σε αυτό το πράγμα, όπως κάποιος άνθρωπος αυθάδης και αμαθής, που δεν αφήνει κανένα να κάνει τίποτα ενάντια στη δική του προσταγή, ούτε ακόμη και να ρωτήσει, ακόμη κι αν κάτι καινούργιο συμβαίνει σε κάποιον, καλύτερο από την εντολή που εκείνος έδωσε.

ΝΕ. ΣΩ. Αλήθεια· γιατί, για τον καθέναν από μας, ο νόμος ενεργεί όπως ακριβώς είπες τώρα.

ΞΕ. Δεν είναι αδύνατο, λοιπόν, εκείνο που πάντα παραμένει απλό, να ταιριάζει με πράγματα που δεν είναι ποτέ απλά;

ΝΕ. ΣΩ. Έτσι φαίνεται.

ΞΕ. Για ποιο λόγο, λοιπόν, είναι αναγκαίο να νομοθετούμε, αφού ο νόμος δεν είναι ο ορθότερος κανόνας; Πρέπει να ανακαλύψουμε την αιτία γι' αυτό.

ΝΕ. ΣΩ. Φυσικά.

ΞΕ. Και σ' εσάς, όπως και σε άλλες πόλεις, δεν υπάρχουν κάποιες ομαδικές ασκήσεις, είτε στον αγώνα δρόμου είτε σε κάτι άλλο, για το σκοπό του συναγωνισμού;

ΝΕ. ΣΩ. Υπάρχουν, και μάλιστα πολλές.

ΞΕ. Ας φέρουμε τώρα στο μυαλό μας τις εντολές που δίνουν εκείνοι που γυμνάζουν με τέχνη, όταν βρίσκονται επικεφαλής σε αυτές τις ασκήσεις.

ΝΕ. ΣΩ. Τι εννοείς;

ΞΕ. Θεωρούν πως δεν επιτρέπεται να μπαίνουν σε λεπτομέρειες για τον καθένα χωριστά, και να προστάζουν για το σώμα του καθένα το καλύτερο, αλλά πιστεύουν ότι, ως επί το πλείστον, πρέπει να ορίζουν αδρότερα, και για πολλούς, το ωφέλιμο για τα σώματα.

ΝΕ. ΣΩ. Ωραία.

ΞΕ. Γι' αυτό και, πράγματι, τους υποβάλλουν όλους στις ίδιες ασκήσεις, και τους κάνουν να ξεκινούν και να σταματούν ταυτόχρονα, είτε πρόκειται για τον αγώνα δρόμου, για την πάλη και όλες τις σωματικές ασκήσεις.

ΝΕ. ΣΩ. Έτσι είναι.

ΞΕ. Πρέπει, λοιπόν, να θεωρήσουμε πως και ο νομοθέτης, που πρόκειται να επιβλέψει τις αγέλες, και να διατηρήσει το δίκαιο και τα συμβόλαια του ενός προς τον άλλο, δε θα είναι ποτέ ικανός, δίνοντας σε όλους τις ίδιες εντολές, να αποδώσει ακριβώς αυτό που ανήκει στον καθένα.

ΝΕ. ΣΩ. Έτσι φαίνεται.

ΞΕ. Νομίζω, όμως, θα θεσπίσει νόμους για την πλειοψηφία και για τις περισσότερες περιπτώσεις, και κάπως αδρότερα για τον καθένα χωριστά, είτε αποδώσει γραπτό δίκαιο, είτε νομοθετήσει με βάση τα άγραφα, πατροπαράδοτα έθιμα.

ΝΕ. ΣΩ. Σωστά.

ΞΕ. Σωστά βεβαίως. Γιατί, πώς θα μπορούσε ποτέ κάποιος, Σωκράτη, να κάθεται δια βίου διαρκώς δίπλα στον καθένα, και να του ορίζει με ακρίβεια τι πρέπει να κάνει; Σίγουρα, αν κάποιος από αυτούς που πραγματικά κατέχουν τη βασιλική επιστήμη, μπορούσε να το κάνει αυτό, δύσκολα, φαντάζομαι, θα έθετε εμπόδιο στον εαυτό του, γράφοντας αυτούς τους λεγόμενους νόμους.

ΝΕ. ΣΩ. Οπωσδήποτε, ξένε, σύμφωνα τουλάχιστο με αυτά που μόλις είπαμε.

ΞΕ. Είναι φανερό όμως ότι με κάποιο τρόπο η νομοθεσία είναι έργο βασιλικό· και το άριστο είναι να ισχύουν όχι οι νόμοι, αλλ' ο βασιλικός άνδρας, ο προικισμένος με σύνεση. Ξέρεις γιατί;

ΝΕ. ΣΩ. Ποιο λοιπόν είναι αυτό το γιατί;

ΞΕ. Είναι ότι, ο νόμος δε θα μπορούσε ποτέ, αφού περιλάβη συγχρόνως ό,τι υπάρχει για όλους άριστο και δικαιότατο, να νομοθετή το πιο ωφέλιμο· γιατί οι ανομοιότητες των ανθρώπων και των πράξεων και το γεγονός ότι κανένα ανθρώπινο πράγμα, για να πούμε το σωστό, δεν είναι ποτέ σε ησυχία, δεν αφήνουν θέση σε καμιά τέχνη για ένα απόλυτο που να αξίζη για όλες τις περιπτώσεις και για όλους τους χρόνους. Σ' αυτά λοιπόν είμαστε σύμφωνοι, φαντάζομαι.

ΝΕ. ΣΩ. Βεβαίως.

ΞΕ. Και ο νόμος βλέπουμε ότι σχεδόν σ' αυτό το ίδιο απόλυτο τείνει, όπως ένας άνθρωπος αυθάδης και αμαθής που δεν επιτρέπει σε κανένα να κάνη κάτι ενάντιο στην απαγόρευση που έχει δημοσιεύσει, μήτε επιτρέπει καμιά ερώτηση, ακόμη και αν συμβαίνη σε κάποιον να εχη προτείνη κάτι καλύτερο, παρά την εντολή που αυτός έδωσε.

ΝΕ. ΣΩ. Είναι αλήθεια. Γιατί ο νόμος ενεργεί ως προς τον καθένα μας ακριβώς όπως αυτή τη στιγμή είπες.

ΞΕ. Είναι λοιπόν αδύνατο εκείνο, που παραμένει πάντα απόλυτο, να προσαρμόζεται σ' εκείνα που ποτέ δεν είναι απόλυτα;

ΝΕ. ΣΩ. Έτσι φαίνεται.

ΞΕ. Γιατί λοιπόν είναι αναγκαίο να νομοθετούμε, αν ο νόμος δεν είναι το πιο τέλειο; Πρέπει να βρούμε την αιτία του.

ΝΕ. ΣΩ. Βέβαια.

ΞΕ. Λοιπόν και σε σας, όπως και σε άλλες πόλεις, υπάρχουν μερικές ασκήσεις ανθρώπων όλων μαζί, είτε στο τρέξιμο, είτε σε τίποτ' άλλο, από απλή άμιλλα;

ΝΕ. ΣΩ. Και πάρα πολλές.

ΞΕ. Έλα τώρα ας ξαναφέρουμε στη μνήμη μας τα παραγγέλματα εκείνων που γυμνάζουν με επιστημονικούς κανόνες στις τέτοιες αρχές.

ΝΕ. ΣΩ. Ποια παραγγέλματα;

ΞΕ. Ότι νομίζουν πως δεν επιτρέπεται να μπουν στις λεπτομέρειες ατομικών περιπτώσεων, διατυπώνοντας για κάθε ιδιαίτερο σώμα ειδικά παραγγέλματα, αλλά νομίζουν ότι πρέπει να βλέπουν τα πράγματα καλύτερα χονδρικώς ως επί το πολύ και να εξετάζουν την πλειονότητα των περιπτώσεων και των αντικειμένων, δημοσιεύοντας τα παραγγέλματα που θα είναι ωφέλιμα στα σώματα γενικώς.

ΝΕ.ΣΩ. Καλά.

ΞΕ. Γι' αυτό πραγματικά επιβάλλουν σε όλους μαζί τους ίδιους κόπους και τους κάνουν ν' αρχίζουν τον ίδιο χρόνο και να σταματούν στην ίδια στιγμή το τρέξιμο και την πάλη και όλες τις άλλες ασκήσεις του σώματος.

ΝΕ. ΣΩ. Είναι αλήθεια.

ΞΕ. Ας νομίζουμε λοιπόν ότι και ο νομοθέτης, αυτός που οφείλει να παραγγέλλη στις αγέλες τις υποχρεώσεις τους για τη δικαιοσύνη και τις αμοιβαίες συμφωνίες δε θα γίνη ποτέ ικανός, υπαγορεύοντας διαταγές για όλους μαζί, να προσδιορίζη σε κάθε άτομο ό,τι ακριβώς του ταιριάζει.

ΝΕ. ΣΩ. Είναι τουλάχιστο πιθανό.

ΞΕ. Αλλά θα θέση εκείνο το νόμο που ταιριάζει στην πλειονότητα των ατόμων, νομίζω, και στην πλειονότητα των περιπτώσεων και έτσι κάπως χονδρικώς θα νομοθετήση για τον καθένα, είτε γράφοντας νόμους είτε χωρίς να γράψη και δίνοντας ισχύ νόμου στα αρχαία έθιμα των προγόνων.

ΝΕ. ΣΩ. Σωστά.

ΞΕ. Βέβαια σωστά. Γιατί πώς θα γίνονταν ποτέ ικανός, Σωκράτη μου, να καθίση σε κάθε στιγμή της ζωής του κοντά σε κάθε ιδιώτη και να του ορίζη ακριβώς τι οφείλει να κάνη; Επειδή, αν ήταν ικανός οποιοσδήποτε, καθώς νομίζω, ανάμεσα σ' εκείνους που κατέχουν την αληθινή βασιλική επιστήμη, δε θα 'βαζε ποτέ στον εαυτό του εμπόδια, γράφοντας αυτούς τους νόμους που είπαμε.

ΝΕ. ΣΩ. Βέβαια, ξένε μου, σύμφωνα τουλάχιστο με εκείνα που έχομε πει.