Περί δε της μουσικής ωρισμένα μεν προβλήματα και πρότερον διετυπώσαμεν, καλόν όμως είναι και τώρα επανελθόντες εις αυτά να τα επαναφέρωμεν εις το μέσον, ίνα καταστούν τρόπον τινα προανάκρουσμα των λόγων, τους οποίους θα ηδύνατο τις να είπη περί αυτής. Διότι ούτε ποίαν (15) δύναμιν έχει αύτη δύναται τις να διακριβώση, ούτε διά ποίον σκοπόν πρέπει αύτη να εκμανθάνεται, εάν δηλαδή εκμανθάνεται διά να χρησιμεύση ως παιδιά ή ανάπαυσις, ως χρησιμεύουν ο ύπνος και ο πότος, (διότι και ταύτα δεν υπάγονται μεν εις τας σοβαράς ασχολίας, είναι όμως ευχάριστα και καταπαύουν τας μερίμνας, ως λέγει ο Ευριπίδης, διό και την μουσικήν μεταξύ των παιδιών τάσσουν και (20) μεταχειρίζονται πάντα ταύτα προς τον αυτόν σκοπόν, ύπνον και μέθην και μουσικήν, μεταξύ δε τούτων και την όρχησιν θέτουν· ή μήπως πρέπει μάλλον να παραδεχθώμεν, ότι η μουσική είναι προς αρετήν συντελεστική (ως δυναμένη, καθ' ον ακριβώς τρόπον και η γυμναστική διαπλάσσει το σώμα κατά τίνα ποιότητα, και η μουσική να διαπλάση κατά τίνα ποιότητα το ήθος, εθίζουσα τούτο εις την ευγενή τέρψιν); (25) ή μήπως χρησιμεύη προς ευχάριστον διαβίωσιν και προς επίτευξιν φρονήσεως; (διότι κατόπιν των δύο προειρημένων δύναται και τούτο να τεθή ως τρίτος σκοπός). Αλλ' ότι μεν η εκπαίδευσις των νέων δεν πρέπει να έχη ως σκοπόν την παιδιάν, είναι αναμφισβήτητον· διότι δεν εκμανθάνουν παίζοντες, αλλά μετά δυσχερείας τινος πάσα μάθησις αποκτάται· άλλ' όμως ουδέ ως τελικός σκοπός διά τους παίδας και τους άγοντας ανώριμον ηλικίαν δέον να τίθεται (30) το πώς θα διάγουν τον καιρόν των· διότι εις ουδέν ατελές ον προσήκει τελικός σκοπός. Ίσως όμως θα ηδύνατο τις να νομίση ότι η σπουδή των παίδων (εις την μουσικήν) γίνεται, όπως αύτη χρησιμεύση εις τούτους ως παιδιά, όταν πλέον θα αποβούν άνδρες εις πλήρη ωριμότητα. Αλλ' εάν η άποψις αύτη είναι ορθή, διά τίνα λόγον παρίσταται ανάγκη αυτοί οι ίδιοι να εκμανθάνουν την μουσικήν, και να την κάμνουν όπως και οι των Περσών και (35) των Μήδων βασιλείς, να απολαμβάνουν τουτέστι την ευχαρίστησιν εκ της μαθήσεως άλλων κατ' επάγγελμα την μουσικήν ασκούντων; Καθόσον μάλιστα κατ' ανάγκην πολύ καλύτερον ησκημένοι είναι εκείνοι, οίτινες μετέρχονται την τέχνην ταύτην ως επάγγελμα ή οι επιμελούμενοι της μουσικής επί τόσον ολίγον χρόνον, όσος αρκεί διά να την μάθουν μόνον. Εάν δε πρέπει να κοπιάζουν επί μακρόν εις τα τοιαύτα οι ίδιοι, (40) τότε ομοίως απαραίτητον είναι να διατρίψουν περί την σπουδήν της μαγειρικής· αλλά τούτο είναι άτυπον. Εις την αυτήν δε απορίαν εμβάλλει και το ζήτημα: εάν δύναται η μουσική να καθιστά βελτίονα τα ήθη· διότι εάν αληθεύη τούτο, τότε προς τι πρέπει αυτοί οι ίδιοι να εκμανθάνουν μουσικήν [1339b] και να μη ακροώνται ταύτης παρ' άλλων εκτελουμένης, ούτως ώστε και ευγενή τέρψιν να απολαμβάνουν και δοκίμως (περί των μουσικών έργων) να αποφαίνωνται, ως οι Λάκωνες; Διότι εκείνοι, μολονότι δεν εκμανθάνουν οι ίδιοι μουσικήν, όμως δύνανται, ως διαθρυλείται, να εκτιμούν ορθώς και τας καλάς και τας κακάς μελωδίας. Το αυτό δε τεκμήριον ισχύει και (5) περί της γνώμης εάν η μουσική πρέπει να χρησιμοποιήται προς αγαθήν διαβίωσιν και προς βίον εις ελευθέρους προσήκοντα· προς τι δηλαδή να την εκμανθάνουν οι ίδιοι και να μη απολαύουν αυτής εκτελουμένης παρ' άλλων: Και δυνάμεθα εν προκειμένω να αποβλέψωμεν και προς την κρατούσαν περί των θεών δοξασίαν· ο Ζευς δηλαδή δεν άδει ούτε κιθαρίζει ο ίδιος, κατά τους ποιητάς. Αλλά και τους ασκούντας το επάγγελμα τούτο καλούμεν βαναύσους (10) και το έργον των ανάξιον δι' άνδρα όστις δεν είναι μεθυσμένος ή δεν το πράττει παιδιάς χάριν.

Αλλ' ίσως περί ταύτα βραδύτερον ασχοληθώμεν· η πρώτη δε έρευνα ημών απέβλεπεν εις την διακρίβωσιν του εάν πρέπει ή όχι να τάξωμεν την μουσικήν εις την παιδείαν και τι εκ των τριών αμφισβητηθέντων επιτυγχάνει ― παιδείαν ή παιδιάν ή ευχάριστον απασχόλησιν. Ευλόγως δε εις πάντα ταύτα κατατάσσεται και (15) πάντων τούτων φαίνεται ότι μετέχει. Διότι και η παιδιά χάριν της αναπαύσεως υπάρχει, η δε ανάπαυσις κατ' ανάγκην πρέπει να είναι ευχάριστος (καθ' όσον θεραπεύει ούτως ειπείν την εκ των μόχθων λύπην), και η άνετος αφ' ετέρου διατριβή πρέπει όχι μόνον το αγαθόν να ενέχη αλλά και την ηδονήν, (διότι το ευδαιμονείν εξ αμφοτέρων τούτων υπάρχει)· (20) η δε μουσική, κατά κοινήν πάντων ημών ομολογίαν, είναι εκ των ηδίστων πραγμάτων, είτε διά του οργάνου είτε και εν συνοδεία μελωδίας εκτελείται (και αυτός μάλιστα ο Μουσαίος είπεν ότι ήδιστον είναι διά τους ανθρώπους το άδειν· διό και εις τας συναναστροφάς και όταν θέλουν να περάσουν ευχαρίστως τον καιρόν των, ευλόγως παραλαμβάνουν αυτήν οι άνθρωποι, ως δυναμένην να ευφραίνη)· συνεπώς και εκ του γεγονότος τούτου θα ηδύνατο να καταλήξη τις εις το συμπέρασμα ότι πρέπει και (25) εις την μουσικήν να εκπαιδεύωνται οι νεώτεροι. Διότι όσα εκ των ευχαρίστων είναι αβλαβή, ου μόνον προς τον τελικόν σκοπόν είναι ευάρμοστα, αλλά και προς την ανάπαυσιν. Επειδή δε εις μεν τον τελικόν σκοπόν ολιγάκις φθάνουν οι άνθρωποι, πολλάκις όμως αναπαύονται και κάμνουν χρήσιν των παιδιών όχι εις τον απώτερον σκοπόν αποβλέποντες τόσον, (30) όσον εις την εξ αυτών ευχαρίστησιν, χρήσιμος δύναται να αποβή εις αυτούς η μουσική αναπαύουσα αυτούς κατά τα διαλείμματα διά των εξ αυτής ευχαριστήσεων. Συμβαίνει δε συνήθως οι άνθρωποι να θεωρούν αυτάς ταύτας τας παιδιάς ως τελικόν σκοπόν· διότι έχει ίσως επίσης και ο τελικός σκοπός ηδονήν τίνα, αλλ' όχι οιανδήποτε ηδονήν· επιζητούντες όμως ταύτην, εκλαμβάνουν εκείνην ως ταύτην, καθ' όσον ομοιάζουν κατά τίνα τρόπον (35) αι τελικαί ενέργειαι των πράξεων. Και τούτο διότι ουδενός ο τελικός σκοπός επιδιώκεται χάριν μέλλοντος αποτελέσματος, ομοίως δε και αι τοιαύται των ηδονών δεν επιδιώκονται χάριν περαιτέρω τινος σκοπού, αλλ' ένεκεν των προγεγεννημένων, οίον πόνων και λύπης. Θα ηδύνατο τις λοιπόν να συμπεράνη ότι ούτος είναι ο λόγος δι' ον οι άνθρωποι επιζητούν την ευδαιμονίαν (40) διά των ηδονών τούτων· αλλά διά την περίπτωσιν της ανάγκης του μετέχειν της μουσικής, δεν υπάρχει μόνος ο λόγος ούτος, αλλά και ο λόγος ότι είναι χρήσιμος, ως φαίνεται, διά τας ώρας της αναπαύσεως. Εν τούτοις πρέπει να εξετάσωμεν μήπως [1340a] τούτο μεν συμβαίνει κατά σύμπτωσιν, η δε φύσις αυτής είναι μείζονος τιμής αξία ή όσην η ειρημένη χρεία αυτής απαιτεί, και συνεπώς μήπως πρέπει να μετέχωμεν της κοινής απ' αυτής ηδονής, ης πάντες έχουν αίσθησιν (διότι η μουσική εν τη φύσει αυτής έχει την ηδονήν ην προξενεί, διό και εις πάσας τας ηλικίας (5) και πάντας τους χαρακτήρας η χρήσις αυτής είναι προσφιλής), αλλά και να παρατηρούμεν μήπως δύναται κατά τι να συντελέση εις την διαμόρφωσιν του ήθους και της ψυχής. Τούτο δε θα καθίστατο φανερόν, εάν απεδεικνύετο ότι οι χαρακτήρες διαμορφούνται ποιοτικώς υπό την επίδρασίν της. Αλλ' όμως ότι συντελείται ποια τις τοιαύτη διαμόρφωσις και διά πολλών μεν άλλων καθίσταται φανερόν, ούχ ήκιστα δε και διά των μελών (10) του Ολύμπου· διότι ταύτα ομολογουμένως πληρούν τας ψυχάς ενθουσιασμού, ο δε ενθουσιασμός είναι πάθος τι του ήθους της ψυχής. Επί πλέον δε οιοσδήποτε ήθελεν ακροασθή της μιμητικής μουσικής περιέρχεται εις αντίστοιχον ψυχικήν κατάστασιν, και <άνευ των λόγων>, απλώς διά του ψιλού ρυθμού και μέλους αυτών. Επειδή δε έχει συμβή να είναι η μουσική έν εκ των ευχαρίστων πραγμάτων, (15) η δε αρετή έγκειται εις το χαίρειν και αγαπάν και μισείν ορθώς, είναι φανερόν ότι υπέρ παν άλλο δέον να συνηθίζη τις εις το ορθώς κρίνειν και εις το χαίρειν εις τα κόσμια ήθη και τας καλάς πράξεις. Παραλλήλως δε προς τα αληθινά φυσικά πάθη ενυπάρχουν εις τας ρυθμικάς και μελωδικάς συνθέσεις ομοιώματα οργής (20) και πραότητος, έτι δε ανδρείας και σωφροσύνης και πάντων των αντιθέτων προς ταύτα, ως και των άλλων ηθικών κατάστασεων (είναι δε φανερόν εκ των πραγμάτων, καθ' όσον μεταβάλλεται αντιστοίχως το θυμικόν μας κατά την ακρόασιν των τοιούτων)· ο εθισμός όμως εκ των ομοίων εις το λυπείσθαι και χαίρειν προσεγγίζει την αντίστοιχον εν τη πραγματικότητι κατάστασιν, (25) (καθ' όσον λ.χ. εάν τις χαίρη θεωρών την εικόνα τινός όχι δι' άλλην αιτίαν, αλλά διά την μορφήν αυτήν ταύτην, είναι φανερόν ότι κατ' ανάγκην θα χαίρη και ενώπιον της όψεως αυτού τούτου του προσώπου, ου την εικόνα βλέπει)· συμβαίνει δε ουδέν εκ των συναισθημάτων χαράς ή λύπης των παραγομένων εκ των άλλων αισθήσεων, ως της (30) αφής ή της γεύσεως, να έχη παράλληλον ομοίωμα χρήσιμον προς την μόρφωσιν των ηθών (εξαιρέσει των εν ακινησία εις την όρασιν υποκειμένων, καθ' όσον ταύτα είναι τύποι παριστώντες χαρακτήρας, αλλά ταύτα περιλαμβάνουν την κατάστασιν ολίγων στιγμών, αφ' ετέρου δε πάντες οι θεώμενοι δεν έχουν την αυτήν εκ τούτων εντύπωσιν· επί πλέον δε δεν είναι ταύτα κυρίως ειπείν χαρακτήρων ομοιώματα, αλλά μάλλον σύμβολα αυτών οι διαγραφόμενοι τύποι και τα χρώματα, εξεικονίζοντα την σωματικήν κατάστασιν οία είναι (35) εν τη εκδηλώσει των παθών· αλλ' όμως, εφ' όσον ενδιαφέρει και η θεωρία τούτων, πρέπει όχι τα του Παύσωνος έργανα θεωρούν οι νέοι, αλλά τα του Πολυγνώτου, και ει τίνος άλλου ζωγράφου ή αγαλματοποιού τα έργα έχουν ιδεαλιστικόν χαρακτήρα)· ενώ αι μελωδίαι είναι αύται καθ' αυτάς απομιμήσεις ηθών, και τούτο είναι φανερόν (40) εξ αυτής της φύσεως των αρμονιών, αίτινες τοσούτον διακρίνονται αλλήλων, ώστε διάφορα πάθη να εξεγείρωνται εκ της ακροάσεως αυτών και να μη διατίθενται οι ακούοντες προς εκάστην εξ αυτών κατά τον ίδιον τρόπον, αλλ' επί το λυπηρότερον [1340b] και καταθλιπτικώτερον προς μερικάς, ως προς την μ ι ξ ο λ υ δ ι σ τ ί καλουμένην, προς άλλας δε μετά τίνος εκλύσεως της διανοητικής ενεργείας, ως συμβαίνει προς τας ηδυπαθείς, μέσην δε ψυχικήν διάθεσιν και μεγάλην γαλήνην να αισθάνωνται προς άλλας, πράγμα όπερ, φαίνεται, κατορθώνει μόνη των αρμονιών η δωριστί, (5) ενώ η φρυγιστί πληροί ενθουσιασμού και εκστάσεως· και ταύτα μεν ορθώς αποφαίνονται οι περί το είδος τούτο της παιδείας φιλοσοφήσαντες, διότι λαμβάνουν την απόδειξιν των λόγων εξ αυτών των πραγμάτων. Τον αυτόν δε χαρακτήρα έχουν και οι ρυθμοί· άλλοι δηλαδή είναι βραδείς και γαλήνιοι, άλλοι δε χαρακτηρίζονται υπό ευκινησίας, εκ τούτων δε άλλοι (10) φορτικωτέρας έχουν τας κινήσεις, άλλοι δε ελευθεριωτέρας. Εκ τούτων λοιπόν είναι φανερόν ότι δύναται η μουσική να παρασκευάζη ποιόν τι το ήθος της ψυχής, εάν δε κατορθώνη τούτο, είναι φανερόν ότι πρέπει να προσάγηται και να εκπαιδεύωνται εν αυτή οι νέοι. Αρμόζει δε και εις την φύσιν της τοιαύτης ηλικίας η (15) διδασκαλία της μουσικής· διότι οι νέοι ένεκεν της ηλικίας ουδέν εστερημένον ευχαριστήσεως υπομένουν εκόντες, η δε μουσική είναι εξ αυτής της φύσεώς της εκ των πραγμάτων άτινα ενέχουν την ευχαρίστησιν. Και φαίνεται ότι υπάρχει μεταξύ ημών και των αρμονιών και των ρυθμών συγγένεια τις· διό και πολλοί εκ των σοφών ισχυρίζονται ότι η ψυχή είναι αρμονία τις ή ότι περιέχει αρμονίαν.

Για τη μουσική διατυπώσαμε και προηγουμένως μερικές λογικές απορίες, όμως είναι καλό να ξαναγυρίσουμε σ' αυτές και να τις προσδιορίσουμε καλύτερα ώστε να χρησιμοποιηθούν σαν εισαγωγή κατά κάποιο τρόπο των λόγων εκείνου που θα ήθελε να εκφέρει γνώμη γι' αυτήν. (15) Γιατί ούτε ποια δύναμη έχει μπορεί κάποιος να εξακριβώσει ούτε για ποιο λόγο πρέπει να τη μαθαίνουμε, αν δηλ. τη μαθαίνουμε για να την χρησιμοποιήσουμε σαν παιχνίδι ή μέσο ανάπαυσης, όπως ο ύπνος και το μεθύσι, (αφού κι αυτά από μόνα τους δεν ανήκουν στις σοβαρές ασχολίες, αλλά είναι ευχάριστα και μας ξεκουράζουν από τις έγνοιες, όπως λέει ο Ευριπίδης, (20) γι' αυτό κατατάσσουν και τη μουσική ανάμεσα στα παιχνίδια και τα μεταχειρίζονται όλα για τον ίδιο σκοπό, (τον ύπνο, το μεθύσι και τη μουσική δηλαδή και μαζί τους και το χορό). Ή μήπως πρέπει μάλλον να δεχθούμε ότι η μουσική συντελεί στην απόκτηση αρετής (επειδή, όπως ακριβώς η γυμναστική συντείνει στη διάπλαση του σώματος, έτσι κι η μουσική διαπλάσσει το ήθος, συνηθίζοντάς μας να απολαμβάνουμε τις σωστές ηδονές), (25) ή μήπως συμβάλλει στην ευχάριστη ζωή και στη φρόνηση; (Γιατί κι αυτό μπορεί να θεωρηθεί σαν τρίτος σκοπός). Ότι όμως δεν πρέπει να εκπαιδεύουμε τους νέους με σκοπό το παιχνίδι είναι φανερό, αφού δε μαθαίνουν παίζοντας εφόσον η μάθηση είναι κοπιαστική. (30) Κι ούτε σαν τελικός σκοπός μπορεί να τεθεί για παιδιά και μάλιστα σ' αυτή την ανώριμη ηλικία το πώς να περνούν τον καιρό τους, αφού σε κανένα ατελές πλάσμα δεν ταιριάζει τελικός σκοπός. Αλλά ίσως θα μπορούσε κάποιος να εκφράσει τη γνώμη ότι η μάθηση της μουσικής στους νέους γίνεται για να τη χαίρονται σαν παιχνίδι, όταν γίνουν τέλειοι άνδρες. Αλλ' αν αυτό είναι σωστό, για ποιο λόγο να τη μαθαίνουν οι ίδιοι (35) και να μην την απολαμβάνουν όπως οι βασιλιάδες των Περσών και των Μήδων, μέσω άλλων που την ασκούν σαν επάγγελμα; Γιατί αναγκαστικά και καλύτεροι μουσικοί είναι οι επαγγελματίες και την τέχνη κατέχουν περισσότερο από εκείνους που ασχολήθηκαν με τη μουσική μονάχα για να τη μάθουν. Αφού αν πρέπει να κοπιάζουν για τέτοια πράγματα, (40) θα έπρεπε να κοπιάζουν το ίδιο, για να μάθουν να ετοιμάζουν φαγητά, πράγμα που είναι παράλογο.

Την ίδια απορία γεννά και το ερώτημα, αν μπορεί η μουσική να εξευγενίζει τα ήθη. Αλλά τότε για ποιο λόγο να τη μαθαίνουν οι ίδιοι [1339b] και να μην την ακούνε να εκτελείται από άλλους σωστά και να τη χαίρονται και να μπορούν να την κρίνουν όπως οι Σπαρτιάτες; Γιατί αυτοί, ενώ δε μαθαίνουν μουσική, μπορούν, όπως διαδίδεται, να κρίνουν σωστά ποιες μελωδίες είναι σεμνές και ποιες άσεμνες. Το ίδιο ισχύει και για τη γνώμη, (5) αν πρέπει δηλ. να χρησιμοποιούμε τη μουσική για ευημερία και τρόπο ζωής που ταιριάζει σ' ελεύθερους ανθρώπους. Πρέπει άραγε να τη μαθαίνουμε οι ίδιοι ή να την απολαμβάνουμε ακούοντάς την από άλλους; Σχετικά μ' αυτό μπορούμε να προστρέξουμε στις δοξασίες που επικρατούν για τους θεούς. Ο Δίας δηλαδή σύμφωνα με τη γνώμη των ποιητών ούτε τραγουδά, ούτε παίζει κιθάρα. Αλλά κι αυτούς που ασκούν τέτοιο επάγγελμα τους ονομάζουμε αγροίκους (10) και το έργο τους ανάξιο για έναν άνθρωπο που δεν είναι μεθυσμένος και δεν του αρέσουν τα παιχνίδια.

Ίσως όμως ν' ασχοληθούμε μ' αυτά αργότερα. Η πρώτη μας έρευνα είναι αν πρέπει να περιληφθεί ή όχι στην παιδεία η μουσική και σε ποιαν από τις τρεις απορίες μας μπορεί να δώσει κάποιος ικανοποιητική απάντηση. Τι είναι άραγε; παιδεία ή παιχνίδι ή ευχάριστη απασχόληση; Δικαιολογημένα δε σ' όλα αυτά κατατάσσεται και σ' όλα φαίνεται ότι μετέχει. (15) Γιατί και το παιχνίδι υπάρχει για χάρη της ανάπαυσης, κι η ανάπαυση αναγκαστικά πρέπει να είναι ευχάριστη (αφού είναι η γιατρειά του πόνου που προκαλεί η λύπη) κι η άνετη επίσης ζωή δεν πρέπει να περιλαμβάνει μονάχα το καλό αλλά και την ηδονή (αφού η ευδαιμονία είναι συνένωση και των δύο). (20) Κι όλοι παραδεχόμαστε ότι η μουσική είναι ένα από τα πιο ευχάριστα πράγματα και χωρίς όργανο και με συνοδεία οργάνου. (Κι ο ίδιος μάλιστα ο Μουσαίος λέει ότι το πιο ευχάριστο για τους θνητούς είναι το τραγούδι. Γι' αυτό και στις συναναστροφές κι όταν θέλουν να περνούν ευχάριστα τον καιρό τους περιλαβαίνουν κι αυτήν επειδή μπορεί να τους ευφραίνει). (25) Ώστε κι απ' αυτό μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι πρέπει οι νέοι να εκπαιδεύονται και στη μουσική. Γιατί όσα από τα ευχάριστα δεν προκαλούν βλάβη, όχι μονάχα ταιριάζουν με τον τελικό σκοπό, αλλά και με την ανάπαυση. Κι αφού σπάνια συμβαίνει οι άνθρωποι να φθάνουν στον τελικό σκοπό της ζωής, αλλά πολλές φορές να αναπαύονται και να παίζουν, μη αποβλέποντας στον απώτερο σκοπό τόσο, (30) αλλά στην ηδονή που απολαμβάνουν απ' αυτές, χρήσιμη μπορεί να γίνει σ' αυτούς η μουσική επειδή τους αναπαύει με τις ηδονές που προσφέρει σ' αυτούς.

Συμβαίνει κάποτε οι άνθρωποι να θεωρούν τις ηδονές σαν τελικό σκοπό αφού κι ο τελικός σκοπός έχει ίσως κάποιαν ηδονή αλλά όχι την οποιανδήποτε. Κι αναζητώντας την αληθινή ηδονή, την παίρνουν από τα παιχνίδια, εφόσον μοιάζει κάπως μ' αυτήν που προέρχεται από τις ενέργειες που έχουν στόχο τον τελικό σκοπό. (35) Γιατί ο τελικός σκοπός της ζωής δεν πρέπει να επιδιώκεται για χάρη του μελλοντικού αποτελέσματος, όπως κι οι τέτοιες ηδονές δεν επιδιώκονται για χάρη κανενός από εκείνα που πρόκειται να συμβούν, αλλά για χάρη αυτών που έχουν ήδη γίνει και που ανάμεσά τους είναι οι πόνοι και η λύπη. Να, λοιπόν, η αιτία για την οποία οι άνθρωποι αναζητώντας την ευδαιμονία, νομίζουν πως την βρίσκουν σ' αυτές τις ηδονές.

(40) Αλλά στην περίπτωση της ανάγκης να γίνουμε κοινωνοί της μουσικής, μόνη αιτία δεν είναι αυτή που αναφέραμε παραπάνω, αλλά και άλλη, επειδή δηλ. η μουσική φαίνεται να είναι χρήσιμη και για το χρόνο της ανάπαυσης. [1340a] Έχουμε όμως χρέος να ερευνήσουμε μήπως αυτό συμβαίνει συμπτωματικά και μήπως η φύση της είναι άξια μεγαλύτερης τιμής από όσην απαιτεί η χρησιμοποίησή της που αναφέραμε. Και επομένως, μήπως πρέπει όχι μονάχα να μετέχουμε στην κοινή ηδονή, που όλοι τη νιώθουν (αφού μέσα στη φύση της μουσικής υπάρχει η ηδονή που μας προσφέρει, (5) και γι' αυτό η χρήση της είναι προσφιλής σ' όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από ηλικία και ήθος), αλλά και να προσέξουμε μήπως συντείνει κάπως στη διαμόρφωση του ήθους και της ψυχής. Κι αυτό θα μπορούσε να γίνει ολοφάνερο, αν αποδεικνυόταν ότι ασκεί επίδραση στη διαμόρφωση του χαρακτήρα.

Αλλά το ότι επιδρά στο χαρακτήρα, είναι φανερό και από πολλά άλλα, και όχι λιγότερο από τις μελωδίες του Ολύμπου. (10) Γιατί αυτές πραγματικά γεμίζουν τις ψυχές μας από ενθουσιασμό, κι ο ενθουσιασμός είναι πάθος της ψυχής που συνδέεται με το ήθος. Από όμοιο πάθος κυριεύονται οι άνθρωποι και όταν ακούνε απαγγελία μονάχα, χωρίς συνοδεία ρυθμού και μελωδίας. Κι επειδή έτυχε η μουσική να είναι ευχάριστο πράγμα, (15) κι η αρετή συνίσταται στο να χαίρεται κανείς και ν' αγαπά και να μισεί με σωστό τρόπο, είναι φανερό ότι, περισσότερο από κάθε άλλο, οι νέοι πρέπει να μαθαίνουν και να μη συνηθίζουν, παρά στο να κρίνουν σωστά και να ευχαριστούνται με τα κόσμια ήθη και τις καλές πράξεις.

Παράλληλα με τα αληθινά φυσικά πάθη, υπάρχουν στους ρυθμούς και στις μελωδίες μιμήσεις θυμού και πραότητας, (20) και ακόμη ανδρείας και σωφροσύνης, καθώς κι όλων των αντίθετων μ' αυτά, και των άλλων ηθικών συναισθημάτων. (Κι αυτό γίνεται φανερό από τα πράγματα, αφού η ψυχική μας κατάσταση μεταβάλλεται όταν ακούμε τέτοια μουσικά έργα). Όταν όμως συνηθίσει κάποιος να λυπάται και να χαίρεται από τις μιμήσεις, πλησιάζει στις συναισθηματικές καταστάσεις που του προκαλούν τα πραγματικά γεγονότα. (25) (Αν π.χ. συγκινείται κανείς βλέποντας την προσωπογραφία κάποιου, όχι για άλλη αιτία, αλλά για την ίδια τη μορφή, είναι φανερό πως αναγκαστικά θα αισθάνεται ευχαρίστηση κι όταν βλέπει την πραγματική μορφή του προσώπου, που η εικόνα του τού προκάλεσε τα ίδια συναισθήματα.

Οι άλλες αισθήσεις, όπως η αφή και η γεύση, δεν προκαλούν καθόλου ηθικές εντυπώσεις. (30) (Εξαίρεση αποτελούν τα ορατά που φιλοτεχνούνται σε στάση ακινησίας. Γιατί υπάρχουν έργα ζωγραφικής και γλυπτικής που παριστάνουν ψυχικές και σωματικές καταστάσεις που διαρκούν λίγες μόνο στιγμές κι όλοι όσοι τα βλέπουν δεν αποκομίζουν την ίδια εντύπωση απ' αυτά. Ακόμη οι τύποι των προσώπων που βλέπουμε στις εικόνες και στ' αγάλματα, καθώς κι οι χρωματισμοί τους δεν αποτελούν ακριβή ομοιώματα των ηθών, αλλά είναι μάλλον διακριτικά γνωρίσματα, όπως εμφανίζονται πάνω στο σώμα στις στιγμές του πάθους. (35) Όμως, εφόσον μας ενδιαφέρει η θεωρία αυτή, οι νέοι μας δεν πρέπει να βλέπουν έργα του Παύσωνος, αλλά του Πολυγνώτου ή κάποιου άλλου ζωγράφου ή γλύπτη που έχουν ηθικό χαρακτήρα).

Αντίθετα οι μελωδίες είναι από μόνες τους μιμήσεις ηθών (40) κι αυτό είναι φανερό από τη φύση των αρμονιών, που όταν αλλάξουν, αλλάζουν μαζί τους και τα συναισθήματα των ακροατών, ώστε από την ακρόασή τους να διεγείρονται διάφορα πάθη ανάλογα με την καθεμιά στις ψυχές των ακροατών. [1340b] Έτσι από μια θρηνητική και καταθλιπτική αρμονία που ονομάζεται «μιξολυδικός τρόπος» η ψυχή θρηνεί και νιώθει κατάθλιψη, ενώ άλλες αρμονίες, που είναι απαλότερες, προκαλούν ψυχική χαλάρωση, όπως οι παθητικότερες. Μια μέση ψυχική κατάσταση και μεγάλη γαλήνη κατορθώνει να προκαλέσει μονάχα «ο δώριος τρόπος» αρμονίας, κι ο φρυγικός τρόπος προκαλεί ενθουσιασμό.

(5) Αυτά ισχυρίζονται σωστά όσοι μελέτησαν βαθιά το είδος αυτό της παιδείας κι οι γνώμες τους επιβεβαιώνονται από τα πράγματα. Το ίδιο συμβαίνει σχετικά με τους ρυθμούς. Άλλοι δηλ. χαρίζουν γαλήνη στην ψυχή κι άλλοι συγκίνηση. Άλλοι έχουν γοργότερες κινήσεις κι άλλοι ελευθεριότερες. (10) Απ' αυτά, λοιπόν, γίνεται φανερό ότι η μουσική έχει τη δύναμη να διαμορφώνει κάπως το ήθος της ψυχής, κι αν έχει τη δύναμη να κατορθώνει αυτό, είναι φανερό πως πρέπει να την φέρουμε κοντά στους νέους και να τους μορφώσουμε διδάσκοντάς την σ' αυτούς.

Η διδασκαλία της μουσικής ταιριάζει στη φύση της νεολαίας. (15) Γιατί οι νέοι λόγω ηλικίας δεν ανέχονται τίποτε που να μην είναι ευχάριστο με τη θέλησή τους. Κι η μουσική από τη φύση της ανήκει στα ευχάριστα πράγματα. Κι ίσως να υπάρχει κάποια συγγένεια ανάμεσα σε μας και τις αρμονίες και τους ρυθμούς. Γι' αυτό πολλοί σοφοί υποστηρίζουν ότι η ψυχή είναι αρμονία ή ότι περιέχει αρμονία.