Και τότε απάντησα: «Πώς λοιπόν Ισχόμαχε, αν βέβαια είναι τόσο εύκολο να μάθει κάποιος τα μυστικά της γεωργίας και αφού λίγο πολύ όλοι ξέρουν τα ίδια πράγματα, πώς γίνεται και δεν βρίσκονται στην ίδια κατάσταση όλοι οι γεωργοί, αλλά άλλοι έχουν άφθονα αγαθά και τους περισσεύουν κιόλας, ενώ άλλοι δεν έχουν ούτε καν τα αναγκαία για τη διαβίωσή τους με αποτέλεσμα να χρωστάνε;»

«Θα σου εξηγήσω αμέσως, Σωκράτη», είπε ο Ισχόμαχος. «Δεν οφείλεται στην εμπειρία ή στην άγνοια των γεωργών το να γίνονται κάποιοι εύποροι ή να παραμένουν φτωχοί. Ούτε και θα ακούσεις ποτέ να λένε ότι κάποιος γεωργός καταστράφηκε οικονομικά επειδή δεν έσπειρε καλά ή επειδή δεν έβαλε στη σειρά τα φυτά του, επειδή δεν γνώριζε το έδαφος και φύτεψε το αμπέλι σε άγονο χώμα ή γιατί δεν ήξερε ότι έπρεπε πρώτα να οργώσει καλά το χωράφι και μετά να σπείρει. Μάλλον θα ακούσεις ότι ο τάδε γεωργός δεν είχε σοδειά γιατί δεν φρόντισε να κάνει καλή σπορά ή να βάλει κοπριά στο χωράφι του. Κάποιος άλλος θα μάθεις ότι δεν είχε κρασί, γιατί δεν φύτεψε αμπέλια ή δεν φρόντισε αυτά που είχε φυτεμένα. Ή θα μάθεις, ίσως, ότι κάποιος δεν είχε λάδι ή σύκα γιατί δεν νοιάστηκε και δεν φρόντισε να έχει σοδειά. Αυτοί είναι οι λόγοι, Σωκράτη, που οι γεωργοί διαφέρουν μεταξύ τους και όχι, γιατί κάποιοι έχουν κάνει κάποια σημαντική ανακάλυψη πάνω στη δουλειά τους. Και οι στρατηγοί ακόμη διαφέρουν μεταξύ τους σε ορισμένα στρατιωτικά ζητήματα, όχι γιατί κάποιοι είναι πιο έξυπνοι, αλλά γιατί δείχνουν περισσότερη φροντίδα. Γιατί, όσα ξέρουν οι στρατηγοί τα ξέρουν ασφαλώς και οι πολίτες, αλλά κάποιοι ηγέτες τα εφαρμόζουν και κάποιοι όχι. Για παράδειγμα, όλοι ξέρουν ότι όταν ο στρατός προελαύνει σε εχθρική χώρα είναι προτιμότερο να προχωρεί συντεταγμένος για να μπορεί να αντιμετωπίσει με πλήρη ετοιμότητα ξαφνική επίθεση του εχθρού.

»Ενώ λοιπόν όλοι το ξέρουν αυτό, άλλοι το εφαρμόζουν και άλλοι όχι. Όλοι ανεξαιρέτως γνωρίζουν ότι είναι καλύτερα να βάζουν φρουρές μπροστά από το στρατόπεδο ημέρα και νύχτα αδιαλείπτως. Δεν το εφαρμόζουν, όμως, όλοι. Και όταν πάλι προχωρούν μέσα από στενά μονοπάτια, όλοι ξέρουν ότι είναι προτιμότερο να καταλαμβάνουν από πιο πριν τα πιο καίρια σημεία. Αλλά δεν το κάνουν όλοι αυτό.

»Έπειτα όλοι λένε πως η κοπριά είναι ωφέλιμη για τα σπαρτά και βλέπουν άλλωστε ότι γίνεται εύκολα. Όμως, παρόλο που ξέρουν πώς να την φτιάξουν και επομένως μπορούν να ετοιμάσουν μεγάλη ποσότητα, δεν φροντίζουν να το κάνουν όλοι οι γεωργοί. Κι ο θεός ρίχνει άφθονη βροχή και όλα τα κοιλώματα γίνονται τέλματα. Και η γη φυτρώνει πολλά αγριόχορτα, ο γεωργός όμως πρέπει να καθαρίζει πρώτα το χωράφι για να μπορέσει ύστερα να το σπείρει. Όσα ξεριζώνει πρέπει να τα ρίχνει στο νερό και με τον καιρό αυτά θα γίνουν θρεπτικά υλικά για τη γη. Γιατί, ποιο χορτάρι και ποιο χώμα μέσα σε στάσιμα νερά δεν γίνεται κοπριά; Πόση φροντίδα χρειάζεται η γη όταν είναι περισσότερο υγρή για την σπορά ή περισσότερο αλμυρή για τη φύτευση, αυτά είναι πράγματα που όλοι τα ξέρουν. Και ξέρουν επίσης πώς να διώχνουν το στάσιμο νερό ανοίγοντας χαντάκια και πώς αν ανακατέψουν το λασπώδες χώμα με άλλο ξερό χώμα, γίνεται το έδαφος λιγότερο αλμυρό. Κι όμως δεν φροντίζουν όλοι το ίδιο προσεχτικά αυτές τις λεπτομέρειες.

»Αν πάλι κάποιος δεν γνωρίζει καθόλου τι μπορεί να παράγει η γη και δεν μπορεί να δει καρπό ή φυτό ούτε και να πληροφορηθεί από κάποιον τι μπορεί να χαρίσει η γη, δεν είναι τάχα πιο εύκολο σε κάθε άνθρωπο να μάθει τις ιδιότητες ενός χωραφιού παρά ενός αλόγου; Και δεν είναι πιο εύκολο να τα μάθει από έναν άλλον άνθρωπο; Γιατί δεν υπάρχει τίποτε που να μας το δείχνει η γη με σκοπό να μας κοροϊδέψει, αλλά μας δείχνει καθαρά όλα όσα μπορεί να παράγει και όσα όχι. Είναι επομένως φιλαλήθης.

»Πιστεύω ότι η γη δοκιμάζει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο και τους καλούς και τους κακούς, αφού μας τα μαθαίνει όλα πολύ εύκολα. Δεν είναι δυνατόν όσοι δεν ασχολούνται με τη γεωργία να προφασίζονται πως δεν την ξέρουν, όπως εκείνοι που δεν ασχολούνται με άλλες τέχνες. Όλοι ξέρουμε πολύ καλά ότι όταν φροντίζουμε τη γη, αυτή μας προσφέρει απλόχερα τα αγαθά της. Όμως στη γεωργία η αργία είναι κατήγορος μιας οκνηρής ψυχής. Γιατί δεν μπορεί ένας άνθρωπος να ζει χωρίς να έχει τα αναγκαία, δεν αμφιβάλλει κανένας γι' αυτό. Όποιος δεν ξέρει άλλη προσοδοφόρο τέχνη αλλά δεν θέλει ούτε και να καλλιεργεί τη γη, τότε είναι φανερό ότι προτιμά να ζει με την αρπαγή, την κλεψιά, τη ζητιανιά ή ότι είναι άμυαλος».

(Σωκρ.) Σ' αυτό τό σημείο, είπα εγώ· πώς λοιπόν συμβαίνει, αφού είναι τόσο εύκολη η εκμάθηση της γεωργικής τέχνης, κι όλοι ξέρουν εξ ίσου όσα πρέπει να κάνουν, πώς συμβαίνει, λέω, Ισχόμαχε, να μη βρίσκουνται όλοι στην ίδια μοίρα, μα, άλλοι να ζουν πλουσιοπάροχα και να 'χουν περισσεύματα, κι άλλοι να μη μπορούν να εξοικονομήσουν μήτε τ' απαραίτητά τους και να χρωστάνε κιόλας;

(Iσχόμ.) Θα σου πω, Σωκράτη, είπε ο Ισχόμαχος. Δεν είναι βέβαια η επιστημοσύνη ή η ανεπιστημοσύνη αιτία που άλλοι γίνονται απ' τη γεωργία πλούσιοι κι άλλοι φτωχοί∙ ούτε θ' ακούσεις καμμιά φορά να λένε τέτοιο πράμα, πως καταστράφηκε παραδείγματος χάρη το σπιτικό του τάδε, γιατί δεν έσπειρε καλά ο ζευγολάτης, ούτε γιατί δεν φύτεψε κανονικά τις σειρές των φυτών, ούτε γιατί φύτεψε αμπέλι σε άγονο έδαφος, αγνοώντας το κατάλληλο γι' αμπέλι, ούτε γιατί δεν ήξερε πως είναι ωφέλιμο να κάμει όργωμα το χωράφι προετοιμάζοντάς το για τη σπορά, ούτε γιατί δεν ήξερε πως είναι ωφέλιμο να ρίξει κοπριά στη γη.

Πιο συνηθισμένα, θ' ακούσεις τούτο· ο τάδε δεν πήρε σιτάρι απ' το χωράφι του, γιατί δεν γνοιάστηκε να το σπείρει ή γιατί δεν γνοιάστηκε να το κοπρίσει· ούτε κρασί έχει ο τάδε· γιατί δεν φρόντισε να φυτέψει αμπέλια και γιατί κείνα που έχει τα παράτησε στο έλεος του θεού. Ούτε λάδι, ούτε σύκα έχει ο τάδε· γιατί ούτε φρόντισε, ούτε φροντίζει να 'χει.

Να, αυτές τις διαφορές έχουν οι γεωργοί, Σωκράτη, κι έχουν και διαφορετική τύχη, κι όχι που λένε πως βρήκαν τάχα καινούργιες σοφίες στη δουλειά τους.

Είναι και στρατηγικά ακόμα έργα, στα οποία, άλλοι στρατηγοί ακολουθάνε καλύτερη τακτική κι άλλοι χειρότερη, όχι γιατί δεν έχουν τις ίδιες γνώσεις, μα γιατί δεν έχουν την ίδια έγνοια κι επιμέλεια. Γιατί εκείνα, που ξέρουν όλοι οι στρατηγοί, τα ξέρουν κι οι περισσότεροι ιδιώτες, μα όμως άλλοι τα εφαρμόζουν κι άλλοι δεν τα εφαρμόζουν.

Παραδείγματος χάρη αυτό, πως πρέπει δηλαδή, όταν βαδίζουν σ' εχθρικό έδαφος, να 'χουν πάρει διατάξεις μάχης, για να μπορούν να πολεμήσουν, αν παρουσιασθεί ανάγκη, όσο το δυνατό, αποτελεσματικώτερα, το ξέρουν όλοι. Όμως παρ' όλο που την ξέρουν όλοι αυτή την τακτική, άλλοι παίρνουν διατάξεις μάχης κι άλλοι όχι.

Άλλο παράδειγμα: όλοι ξέρουν πως είναι καλύτερο να βγάζουν φρουρές μπρος στο στρατόπεδο και τη μέρα και τη νύχτα, όμως άλλοι βγάζουν κι άλλοι δε βγάζουν.

Κι άλλο: όταν βαδίζουν μέσα σε στενοτόπια, σπάνια θα βρεθεί άνθρωπος, που να μη ξέρει πως είναι ωφελιμώτερο να προκαταλαβαίνουν τις επίκαιρες θέσεις. Κι όμως και γι' αυτό, άλλοι φροντίζουν να γίνεται έτσι, να προκαταλαβαίνουν δηλαδή τις επίκαιρες θέσεις, κι άλλοι δεν φροντίζουν.

Έτσι κι οι γεωργοί∙ λένε όλοι πως είναι τέλειο πράμα η κοπριά για τη γεωργία και βλέπουν όλοι πως γίνεται μόνη της· κι όμως παρ' όλο που ξέρουν με λεπτομέρειες πώς γίνεται και παρ' όλο που μπορούν να φτιάνουν μπόλικη, άλλοι φροντίζουν και μαζεύουν κι άλλοι δεν δίνουν πενταράκι.

Και φυσικά ο θεός ρίχνει από πάνω νερό κι όλοι οι λάκκοι γεμίζουν βούρκο, και η γη μάς δίνει ό,τι είδος κοπριά. Μα όμως πρέπει να καθαρίζει τη γη αυτός πού σκοπεύει να την σπείρει. Αυτά που βγάζει απ' τη μέση στο καθάρισμα, άμα τα ρίξει μες το νερό, με τον καιρό, μοναχά τους θα γίνουνε λιπάσματα, που τα θέλει η γη· γιατί ποιο πράμα, ποιο χώμα, βαλμένο μες στο στάσιμο νερό, δεν γίνεται κοπριά;

Επίσης τι καλλιέργεια χρειάζεται η γη, αν είναι πιο βαρική, απ' όσο πρέπει, για τη σπορά, ή αν είναι πιο αλμυρή, απ' όσο πρέπει, για φύτεμα, ολ' αυτά, τα ξέρουν όλοι οι γεωργοί· και πώς βγαίνει το νερό με χαντάκια, και πώς περιορίζεται η αλμύρα, αν ανακατώσουμε τα μη αλμυρά, υγρά και ξερά, μα όμως και γι' αυτά άλλοι φροντίζουν κι άλλοι δεν φροντίζουν.

Κι αν ακόμα αγνοούσε κανείς, τι μπορεί να δώσει η γη, και δεν μπορούσε μήτε να δει τον καρπό της, μήτε το φυτό της, μήτε ν' ακούσει από κανέναν την αλήθεια γι' αυτήν, δε θα 'ταν πολύ πιο εύκολο για τον καθένα να μαθαίνει τις ιδιότητες της γης, απ' το να μαθαίνει τις ιδιότητες ενός αλόγου ή ενός ανθρώπου; Γιατί από μέρους της γης δεν υπάρχει τίποτε το απατηλό, απεναντίας, όλα, τι μπορεί και τι δεν μπορεί να δώσει, το λέει καθαρά και ξάστερα.

Μου φαίνεται ακόμα η γη, πως βοηθάει να ξεχωρίζουμε θαυμάσια τους τεμπέληδες και τους εργατικούς, παρέχοντας όλα ευδιάκριτα κι ευκολομάθητα. Γιατί η γεωργία δεν είναι σαν τις άλλες τέχνες, που επιτρέπουν στους τεμπέληδες να προφασίζουνται πως δεν ξέρουν. Τη γη, την ξέρουν όλοι πως ευεργετεί, αν ευεργετηθεί.

Η αργία στη γεωργία είναι φανερός κατήγορος τεμπέλικης ψυχής∙ γιατί δεν μπορεί ποτέ να πείσει κανείς, μήτε τον εαυτό του, πως μπορεί να ζει χωρίς τα χρειαζούμενα για τη ζωή. Εκείνος, κατά συνέπεια, που δεν ξέρει καμμιά τέχνη προσοδοφόρο, και δε θέλει και να καταπιάνεται με τις γεωργικές, είναι φανερό, ή πως σκέπτεται να περάσει τη ζωή του αρπάζοντας, κλέβοντας και ζητιανεύοντας, ή πως είναι όλως διόλου ακαταλόγιστος.