Όσον αφορά βέβαια την τέχνη να κάνω τους στρατιώτες να με υπακούν, νομίζω, πατέρα μου, πως είμαι αρκετά ικανός· γιατί και συ από μικρό παιδί με δίδαξες αναγκάζοντάς με να υπακούω· έπειτα με παρέδωσες στους δασκάλους, που κι αυτοί το ίδιο έκαναν∙ όταν εξάλλου πέρασα στην τάξη των εφήβων, ο αρχηγός μας φρόντιζε πολύ για το ίδιο πράγμα· αλλά νομίζω πως και οι περισσότεροι νόμοι αυτά τα δυό κυρίως διδάσκουν, δηλαδή το άρχειν και το άρχεσθαι. Τώρα λοιπόν, αυτά σκεπτόμενος, νομίζω ότι διαπιστώνω πώς σε κάθε περίπτωση εκείνο που παρακινεί τους άλλους στην πειθαρχία είναι προπάντων το να επαινεί και να τιμά κανείς τον υπάκουο, αλλά και να τιμωρεί και να στερεί κάθε τιμής αυτόν που απειθαρχεί. Αυτός παιδί μου, είπε ο Καμβύσης, είναι ο δρόμος που οδηγεί στην αναγκαστική πειθαρχία· υπάρχει ωστόσο και άλλος δρόμος συντομότερος για να πειθαρχούν οι άνθρωποι με τη θέλησή τους. Όποιον δηλαδή καταλάβουν πως σκέφτεται για το συμφέρον τους φρονιμότερα απ' αυτούς, σ' αυτόν με μεγάλη ευχαρίστηση πειθαρχούν. Και το πως αυτό είναι έτσι, θα μπορούσες να το διαπιστώσεις σε πολλές άλλες περιπτώσεις, ιδιαίτερα όμως στους αρρώστους, με πόση δηλαδή προθυμία καλούν εκείνους που θα τους υποδείξουν τι πρέπει να κάνουν· αλλά και στη θάλασσα πόσο πρόθυμα υπακούν οι ταξιδιώτες στον κυβερνήτη· και όσους καταλάβουν μερικοί πως γνωρίζουν τους δρόμους καλύτερα απ' αυτούς, με πόση προθυμία τους ακολουθούν, δίχως να θέλουν να τους εγκαταλείπουν. Όταν απεναντίας νομίσουν ότι θα πάθουν κάποιο κακό σε περίπτωση που θα υποταχθούν, ούτε με τιμωρίες υποχωρούν, ούτε με δώρα παρασύρονται. Γιατί ούτε δώρα, όταν πρόκειται να αποβούν σε βάρος του, δέχεται κανείς με τη θέλησή του. Υποστηρίζεις, πατέρα μου, είπε, πως για να έχει κανείς τους άλλους πειθαρχημένους, τίποτε δεν υπάρχει πιο αποτελεσματικό από το να φαίνεται πως είναι από τους αρχομένους φρονιμότερος. Και βέβαια το υποστηρίζω, απάντησε ο Καμβύσης. Όμως, ποιος είναι ο γρηγορότερος τρόπος για να καλλιεργήσει κανείς στους άλλους μια τέτοια ιδέα για τον εαυτό του; Δεν υπάρχει, παιδί μου, παρατήρησε ο Καμβύσης, συντομότερος δρόμος στο να φαίνεται κανείς φρόνιμος για ζητήματα που θα ήθελε να φαίνεται φρόνιμος, από του να γίνει τέτοιος πραγματικά. Αν εξετάσεις το καθένα απ' αυτά ξεχωριστά, θα διαπιστώσεις πως λέω την αλήθεια. Γιατί αν θέλεις, για παράδειγμα, χωρίς να είσαι καλός γεωργός να φαίνεσαι ότι είσαι καλός, ή καλός ιππέας, ή καλός γιατρός, ή καλός αυλητής, ή οτιδήποτε άλλο, σκέψου σε τι σοφίσματα θα έπρεπε να καταφεύγεις για να φαίνεσαι τέτοιος. Και αν πράγματι θα έπειθες πολλούς να σ' επαινούν, για ν' αποκτήσεις υπόληψη, και αν θα αποκτούσες και εγκαταστάσεις ωραίες για κάθε τέχνη, για λίγο μόνο θα εξαπατούσες τους ανθρώπους· έπειτα όμως από λίγο, όπου σε δοκίμαζαν, θα είχες γελοιοποιηθεί και κοντά σε άλλα θά είχες αποδειχτεί απατεώνας. Αλλά, πώς πραγματικά θα μπορούσε να μάθει κανείς εκείνο που θα τον ωφελήσει; Σίγουρα, παιδί μου, είπε ο Καμβύσης, μαθαίνοντας όσα μπορεί να γνωρίζει, όπως εσύ έμαθες την τακτική του πολέμου· αν ωστόσο εσύ μαθαίνεις απ' τους θεούς με την μαντική όσα οι άνθρωποι δεν μπορούν να μάθουν, ούτε και να προβλέψουν με ανθρώπινη πρόβλεψη, θα είσαι από τους άλλους φρονιμότερος· όπως και στην περίπτωση που φροντίζεις να εκτελεστεί εκείνο που θεωρείς ωφελιμότερο να πραγματοποιηθεί. Γιατί είναι γνώρισμα φρονιμότερου ανθρώπου το να φροντίζει αυτό που πρέπει, παρά να το αμελεί. Αλλά βέβαια για ν' αγαπιέται κανείς από τους υπηκόους του, πράγμα για μένα τουλάχιστον σπουδαιότατο, είναι φανερό πως υπάρχει ο ίδιος δρόμος με κείνον που ακολουθεί όποιος επιθυμεί να τον αγαπούν οι φίλοι του· πρέπει δηλαδή να παρέχει φανερές αποδείξεις πως τους ευεργετεί. Τούτο όμως, παιδί μου, παρατήρησε ο Καμβύσης, είναι δύσκολο, το να είναι δηλαδή πάντοτε κανείς σε θέση να κάνει το καλό σ' αυτούς που θέλει· στο να φαίνεται όμως κανείς πως συμμερίζεται τη χαρά τους, όταν ευτυχούν, και πως λυπάται, όταν παθαίνουν κανένα κακό, και πως προθυμοποιείται να τους βοηθήσει στις ανάγκες τους καί πως φοβάται μήπως σε κάτι αποτύχουν και πως προσπαθεί να προλαβαίνει τις αποτυχίες τους, σε όλα αυτά πρέπει με κάποιο τρόπο να γίνεται σύντροφός τους. Αλλά κι όταν εργάζονται το καλοκαίρι, πρέπει ο αρχηγός οπωσδήποτε περισσότερο από τους άλλους να δοκιμάζει το κάψιμο του ήλιου· το χειμώνα πάλι, το κρύο· και τους κόπους, όταν είναι απαραίτητο να κοπιάζει· γιατί όλ' αυτά συντελούν στο να τον αγαπούν οι υπήκοοί του. Υποστηρίζεις λοιπόν, πατέρα, είπε ο Κύρος, πως πρέπει ο αρχηγός να είναι σε κάθε περίπτωση μεγαλύτερης αντοχής από τους υφισταμένους του; Φυσικά και το υποστηρίζω, απάντησε ο Καμβύσης. Όμως μην αποθαρρύνεσαι, παιδί μου· γιατί να είσαι βέβαιος πως οι ίδιοι κόποι δε βαρύνουν εξίσου τον αρχηγό και τον υπήκοο, αλλ' η τιμή απαλύνει κάπως τους κόπους του αρχηγού, καθώς και το ότι γνωρίζει πως οτιδήποτε κάνει δε διαφεύγει την προσοχή των άλλων.

Σε περίπτωση όμως, πατέρα μου, που διαθέτουν πια τα απαραίτητα οι στρατιώτες και είναι υγιείς και μπορούν να υποφέρουν τους κόπους κι έχουν ασκηθεί στην πολεμική τέχνη και είναι πρόθυμοι να φαίνονται γενναίοι και προτιμούν να είναι πειθαρχικοί μάλλον παρά απείθαρχοι, δε σου φαίνεται τότε πως είναι φρόνιμος εκείνος που επιθυμεί να συμπλακεί, όσο το δυνατόν ταχύτερα, με τους εχθρούς; Ναι, μα το Δία, αν βέβαια πρόκειται να έχει κάποιο κέρδος· αν όχι, εγώ τουλάχιστον, όσο ισχυρότερος θα νόμιζα πως είμαι και πως έχω καλύτερους στρατιώτες, τόσο περισσότερο θα πρόσεχα· όπως ακριβώς και τ' άλλα πράγματα, που εμείς θεωρούμε πολύ αξιόλογα, προσπαθούμε να τα εξασφαλίζουμε, όσο το δυνατόν καλύτερα.

Νομίζω, πατέρα μου, πως μπορώ να κάνω τους στρατιώτες μου να πειθαρχούν, γιατί και συ με δίδαξες αφότου ήμουν μικρό παιδί, και με ανάγκαζες να σε υπακούω. Ύστερα με παρέδωσες στους δασκάλους που έκαναν τα ίδια και, όταν κατατάχθηκα στην τάξη των εφήβων, ο αρχηγός πολύ φρόντιζε για την πειθαρχία. Νομίζω πως και οι περισσότεροι νόμοι αυτά τα δύο πράγματα προ πάντων διδάσκουν, δηλαδή να ξέρη κανείς να εξουσιάζει τους άλλους, και να ξέρη να υπακούη σε άλλους. Αυτά λοιπόν σκέπτομαι, και νομίζω ότι σ' όλα βλέπω πως εκείνο που παρακινεί τους ανθρώπους να πείθωνται, είναι προ πάντων να επαινή και να τιμά κανείς τον πειθαρχικό, και να τιμωρή και να μη τιμά διόλου τον απείθαρχο. Αυτός είναι ο τρόπος, παιδί μου, που αναγκάζει τους ανθρώπους να πειθαρχούν με τη βία. Υπάρχει όμως άλλος πολύ καλύτερος που κάνει τους ανθρώπους να πειθαρχούν με τη θέλησή τους. Όποιον δηλαδή καταλάβουν πως σκέπτεται για το συμφέρον τους φρονιμώτερα απ' αυτούς, σ' αυτόν με μεγάλη ευχαρίστηση οι άνθρωποι πειθαρχούν. Μπορείς να καταλάβης ότι αυτά που σου λέω είναι έτσι, και από πολλά άλλα και από τους άρρωστους, με πόση δηλ. προθυμία καλούν αυτούς που θα τους διατάξουν τι πρέπει να κάνουν. Ξέρεις και στη θάλασσα πόσο πρόθυμα πειθαρχούν οι ταξειδεύοντες στους κυβερνήτες των πλοίων∙ και όσους καταλάβουν μερικοί πως ξέρουν τους δρόμους καλύτερα απ' αυτούς, ξέρεις με πόση προθυμία τους ακολουθούν, και ότι δεν θέλουν να απομακρύνωνται απ' αυτούς∙ όταν όμως νομίζουν πως θα πάθουν κανένα κακό, αν υπακούσουν, ούτε με τιμωρίες υποχωρούν, ούτε με δώρα παρασύρονται στην υπακοή. Γιατί κανείς δεν παίρνει δώρα με τη θέλησή του, όταν πρόκειται να βλαφτή. Υποστηρίζεις, πατέρα μου, πως τίποτα δεν υπάρχει ωφελιμώτερο, για να έχη κανείς πειθαρχικούς τους άλλους, από το να φαίνεται πως είναι φρονιμώτερος εκείνων που άρχουν. Αυτό βέβαια υποστηρίζω, είπε ο Καμβύσης. Και με ποιο τρόπο μπορεί κανείς, πατέρα μου, να εμβάλη στους άλλους γρήγορα τέτοιαν ιδέα για τον εαυτό του; Δεν υπάρχει, παιδί μου, είπε ο Καμβύσης, καλύτερος τρόπος στο να φαίνεται κανείς πως είναι φρόνιμος, για όσα θέλει να φαίνεται τέτοιος, από το να γίνη φρόνιμος (ικανός) σ' αυτά. Αν εξετάσης καθένα απ' αυτά χωριστά, θα καταλάβης πως λέω την αλήθεια. Γιατί αν θέλης, χωρίς να είσαι καλός γεωργός, να φαίνεσαι πως είσαι ή καλός ιππέας, ή γιατρός, ή αυλητής, ή ο,τιδήποτε άλλο, σκέψου πόσα πρέπει να επινοής για να φαίνεσαι τέτοιος. Κι' αν πείσης πολλούς να σε επαινούν, για να αποκτήσης υπόληψη, κι' αν αποκτήσης ωραία εργαλεία για κάθε μία απ' αυτές τις τέχνες, μπορείς προσωρινά να εξαπατήσης τους ανθρώπους, λίγο όμως υστερώτερα, όταν σε δοκιμάσουν, θα αποκαλυφθής και θα φανής απατεών. Πώς πραγματικά μπορεί κανείς να μάθη εκείνο που θα τον ωφελήση; Φανερόν είναι, παιδί μου, είπε ο Καμβύσης, πως μπορείς να μάθης εκείνα που θα σε ωφελήσουν, αν μάθης όσα είναι δυνατόν να γνωρίζης, καθώς έμαθες και γνωρίζεις τους κανόνες της πολεμικής τέχνης. Όσα όμως οι άνθρωποι δεν μπορούν να μάθουν, ούτε μπορούν να προβλέψουν με ανθρώπινη πρόβλεψη, αν τα μαθαίνης από τους θεούς με τη μαντική, φρονιμώτερος (σοφώτερος) από τους άλλους θα είσαι, και εκείνο που θεωρείς ωφελιμώτερο, μπορεί να γίνη, αν φροντίζης γι' αυτό πως να εκτελεσθή. Γιατί φρονιμώτερος είναι εκείνος που φροντίζει για κάθε χρήσιμο πράγμα παρά εκείνος που το παραμελεί. Αλλά βέβαια για να σ' αγαπούν οι υπήκοοί σου, πράγμα που κατά τη γνώμη μου είναι σπουδαιότατο, φανερό είναι πως ο ίδιος τρόπος υπάρχει, που εφαρμόζεται, όταν κανείς θέλη να τον αγαπούν οι φίλοι του∙ νομίζω δηλαδή πως πρέπει να φαίνεται ότι τους ευεργετεί. Αλλ' αυτό, παιδί μου, είπε ο Καμβύσης, είναι δύσκολο, το να μπορή δηλαδή κανείς να ευεργετή πάντοτε όσους επιθυμεί να ευεργετή. Πρέπει να φαίνεται κανείς ότι χαίρει για την ευτυχία των φίλων του και λυπάται, όταν τους συμβαίνη κανένα ατύχημα, ότι δείχνει προθυμία να τους βοηθήση στις ανάγκες τους, φοβάται μήπως αποτύχουν στις επιχειρήσεις τους και ότι προσπαθεί να προνοή για να μην αποτύχουν, και πρέπει σ' όλα αυτά με κάποιο τρόπο να γίνεται σύντροφός τους. Όταν δε εργάζωνται, πρέπει να δείχνη ο άρχοντας ότι το καλοκαίρι περισσότερο από τους άλλους εκτίθεται στη ζέστη του ήλιου, και το χειμώνα στο κρύο και στους κόπους, όταν είναι ανάγκη να κοπιάζη. Γιατί όλα αυτά συντελούν να αγαπάται από τους υπηκόους του. Υποστηρίζεις λοιπόν, πατέρα μου, είπε ο Κύρος, ότι ο αρχηγός πρέπει να τα υποφέρη όλα περισσότερο από κείνους που έχει στην εξουσία του. Αυτό ακριβώς υποστηρίζω, είπε ο Καμβύσης. Μη φοβάσαι όμως αυτό, παιδί μου. Γιατί μάθε πως οι ίδιοι κόποι δεν είναι εξ ίσου βαρείς στον άρχοντα και στους υπηκόους του, γιατί η τιμή ελαφρώνει κάπως τους κόπους του αρχηγού, και η συνείδηση που έχει, πως εκείνο που κάνει αυτό το μαθαίνουν όλοι. Όταν όμως, πατέρα μου, έχουν πια τρόφιμα οι στρατιώτες, και είναι υγιείς, και μπορούν να υποφέρουν τους κόπους, και έχουν γυμναστή στην πολεμική τέχνη, και είναι πρόθυμοι να φαίνωνται γενναίοι, και ευχαριστούνται περισσότερο να είναι πειθαρχικοί παρά απείθαρχοι, δεν σου φαίνεται τότε πως είναι συνετός εκείνος που επιθυμεί να συμπλακή όσον το δυνατόν γρηγορώτερα με τους εχθρούς; Ναι μα το Δία, είπε ο Καμβύσης, εάν βέβαια πρόκειται να έχη κάποιο πλεονέκτημα∙ σε ενάντια περίπτωση εγώ τουλάχιστο όσο θα νόμιζα πως είμαι περισσότερο ισχυρός, και έχω καλύτερους στρατιώτες, τόσο περισσότερο θα πρόσεχα, καθώς και τα άλλα πράγματα που θεωρούμε πολύτιμα, προσπαθούμε να τα εξασφαλίζωμε όσο το δυνατόν καλύτερα.