Νομίζω ότι αξίζει να μνημονεύσουμε τη στάση πού αποφάσισε να τηρήσει ο Σωκράτης, όταν παραπέμφθηκε σε δίκη, τόσο σχετικά με την απολογία όσο και με το θάνατο του. Και άλλοι βέβαια έχουν γράψει για το ζήτημα αυτό και όλοι έχουν αποδώσει τη μεγαληγορία του· πράγμα που φανερώνει ότι όντως έτσι μίλησε ο Σωκράτης. Aλλά ότι θεωρούσε προτιμότερο το θάνατο από τη ζωή του, αυτό δεν το διευκρίνισαν, με αποτέλεσμα η μεγαληγορία του να φαίνεται κάπως αστόχαστη. Ο Ερμογένης όμως του Ίππονίκου, ένας από τους φίλους του, μας έχει δώσει γι' αυτόν τέτοιες πληροφορίες, ώστε ή μεγαληγορία του να φαίνεται σύμφωνη με τη σκέψη του. Καθώς τον έβλεπε, λέει, να μιλάει για τα πάντα έκτος από τη δίκη του, «Σωκράτη», του είπε, «δεν έπρεπε άραγε να σκεφτείς και τι θα πεις στην απολογία σου;» Κι εκείνος αποκρίθηκε πρώτα «Δεν νομίζεις λοιπόν ότι έχω περάσει όλη τη ζωή μου μελετώντας την απολογία μου;» Κι όταν ο Ερμογένης τον ρώτησε «Πώς αυτό;» «Επειδή», απάντησε, «στη ζωή μου όλη δεν έχω κάμει κανένα άδικο· κι αυτό νομίζω ότι είναι η καλύτερη μελέτη απολογίας». Κι όταν εκείνος ξαναπήρε το λόγο για να του πει «Δεν βλέπεις ότι τα αθηναϊκά δικαστήρια πολλές φορές έχουν θανατώσει αθώους, παραπλανημένα από τα λόγια τους, ενώ πολλές φορές έχουν απαλλάξει ενόχους είτε επειδή τα λόγια τους τους κίνησαν τον οίκτο είτε επειδή τους γοήτευσαν;» «Και βέβαια το βλέπω», είπε εκείνος, «και δυο φορές ήδη επιχείρησα να σκεφτώ την απολογία μου, αλλά το δαιμόνιο μου εναντιώνεται». Κι όταν αυτός είπε «παράξενα είναι τα λόγια σου», ο Σωκράτης αποκρίθηκε «νομίζεις τάχα παράξενο που και ο θεός ακόμα θεωρεί ότι είναι προτιμότερο να πεθάνω τώρα; Δεν ξέρεις ότι ως σήμερα δεν έχω παραχωρήσει σε κανέναν το προνόμιο να έχει ζήσει καλύτερα από μένα; Και το πιο ευχάριστο, ήξερα ότι έχω ζήσει ολόκληρη τη ζωή μου με ευσέβεια και δικαιοσύνη· καμάρωνα λοιπόν τον εαυτό μου και έβρισκα ότι και οι σύντροφοι μου είχαν την ίδια γνώμη για μένα. Άλλα τώρα, αν προχωρήσω ακόμα σε ηλικία, ξέρω ότι κατ' ανάγκην θα υποστώ τα επακόλουθα των γηρατειών και θα βλέπω χειρότερα και θα ακούω λιγότερο και δυσκολότερα θα μαθαίνω και ευκολότερα θα ξεχνώ όσα έμαθα. Και αν αισθάνομαι ότι γίνομαι χειρότερος και ελεεινολογώ συνεχώς τον εαυτό μου, συνέχισε ο Σωκράτης, πως θα μπορώ πια να χαίρομαι τη ζωή μου; Ίσως μάλιστα, πρόσθεσε, ο θεός από ευμένεια φροντίζει να πεθάνω όχι μόνο στην κατάλληλη ηλικία, άλλα και με τον ευκολότερο δυνατό τρόπο. Γιατί αν τώρα καταδικαστώ, είναι φανερό ότι θα μου δοθεί ή δυνατότητα να λάβω το θάνατο που όχι μόνο έχει κριθεί από όσους έχουν ασχοληθεί με το θέμα ευκολότερος άλλα και στοιχίζει στους φίλους λιγότερες φροντίδες και μεγαλύτερο πόνο για το χαμό αυτών πού πεθαίνουν. Διότι, όταν κανείς δεν αφήνει τίποτε άσχημο ούτε δυσάρεστο στις σκέψεις των συντρόφων του και φεύγει από τη ζωή με το σώμα υγιές και την ψυχή γεμάτη φιλικά αισθήματα, πώς γίνεται να μην είναι οδυνηρή η στέρηση του; Σωστά λοιπόν, συνέχισε ο Σωκράτης, εναντιώνονταν οι θεοί στην προετοιμασία της απολογίας μου, τότε που πίστευα ότι έπρεπε να αναζητήσω με κάθε τρόπο τα μέσα για να αποφύγω την καταδίκη. Διότι αν το κατόρθωνα, είναι φανερό ότι θα ετοιμαζόμουν, αντί να τελειώσω τώρα αμέσως τη ζωή μου, να πεθάνω βασανιζόμενος ή από αρρώστιες ή από γηρατειά, πού είναι γεμάτα από όλα τα δυσάρεστα και δεν έχουν καμιά χαρά. Μα τον Δία, Ερμογένη, είπε, ποτέ δεν θα ευχόμουν στον εαυτό μου κάτι τέτοιο, αλλά όσα καλά πιστεύω πως μου χαρίστηκαν και από τους θεούς και από τους ανθρώπους καθώς και τη γνώμη που εγώ έχω για τον εαυτό μου, αυτά θα φανερώσω· κι αν με τον τρόπο αυτόν θα δυσαρεστήσω τους δικαστές, θα προτιμήσω μάλλον να πεθάνω παρά, ζητιανεύοντας δουλικά τη συνέχιση της ζωής, να κερδίσω, αντί για το θάνατο, μια ζωή πολύ χειρότερη του».

Μου φαίνεται πως αξίζει να θυμηθεί κάποιος το Σωκράτη και πώς σκέφτηκε, όταν τον κάλεσαν να πάρει μέρος στη δίκη, σχετικά με την απολογία του και το τέλος της ζωής του.

Έχουν γράψει βέβαια κι άλλοι γι' αυτό το ζήτημα κι όλοι πέτυχαν να αποδώσουν τη μεγαλοφροσύνη του. Απ' αυτό κιόλας έγινε φανερό ότι πράγματι έτσι μίλησε ο Σωκράτης. Δεν διασαφήνισαν όμως, γιατί ο Σωκράτης θεωρούσε ότι για τον εαυτό του ήταν πια προτιμότερος ο θάνατος από τη ζωή. Έτσι η μεγαληγορία του φαίνεται σαν αφροσύνη.

Ο Ερμογένης όμως, ο γιος του Ιππόνικου ήταν μαθητής του Σωκράτη και μας διηγήθηκε γι' αυτόν τέτοια πράγματα, ώστε η μεγαληγορία του να φαίνεται ότι ταίριαζε με τη σκέψη του. Γιατί εκείνος, καθώς έβλεπε το Σωκράτη να μιλάει περισσότερο για όλα τ' άλλα πράγματα παρά για τη δίκη, είπε:

«Δεν θα έπρεπε όμως Σωκράτη να εξετάσεις λίγο και τι θα απολογηθείς;»

Κι εκείνος πρώτα–πρώτα αποκρίθηκε: «Δεν σου φαίνομαι λοιπόν ότι έχω περάσει ολόκληρη τη ζωή μου μελετώντας την απολογία μου;» «Πώς μελετούσες την απολογία σου;»

«Επειδή έχω περάσει τη ζωή μου χωρίς να κάνω τίποτε το άδικο και θεωρώ ότι αυτή ακριβώς η φροντίδα μου είναι η πιο καλή απολογία μου».

Όταν πάλι αυτός είπε: «Δεν βλέπεις ότι τα δικαστήρια των Αθηναίων πολλές φορές μεταπείστηκαν από λόγους και καταδίκασαν σε θάνατο ανθρώπους που δεν έκαναν καμιά αδικία ή πολλές φορές πάλι αθώωσαν ενόχους, είτε γιατί αισθάνθηκαν οίκτο γι' αυτούς από τα λόγια τους, είτε γιατί μίλησαν με τρόπο χαριτωμένο;»

«Πραγματικά μα το Δία», είπε εκείνος, «αλλά δυο φορές κιόλας που επιχείρησα να προσέξω την απολογία μου, μου εναντιώθηκε το δαιμόνιο». Κι όταν αυτός είπε:

«Ασυνήθιστα πράγματα λες», εκείνος πάλι απάντησε:

«Αλήθεια θεωρείς παράξενο αν και στο θεό ακόμα φαίνεται σωστό πως είναι καλύτερο για μένα να πεθάνω τώρα; Δεν ξέρεις ότι ως τώρα για κανέναν άνθρωπο δεν θα υποχωρούσα, ώστε να δεχτώ ότι έχει ζήσει καλύτερα από μένα;

Και πράγμα που είναι για μένα το πιο ευχάριστο είναι ότι ήξερα πως έχω περάσει όλη μου τη ζωή με οσιότητα και δικαιοσύνη. Έτσι, ενώ χαιρόμουν υπερβολικά τον εαυτό μου, ταυτόχρονα εύρισκα πως κι αυτοί που με συναναστρέφονταν είχαν την ίδια γνώμη για μένα.

Τώρα όμως αν προχωρήσω περισσότερο στην ηλικία, ξέρω ότι κατ' ανάγκη θα έρθουν τα δεινά των γηρατιών και ότι θα βλέπω χειρότερα και θ' ακούω λιγότερο και θα μαθαίνω με μεγαλύτερη δυσκολία και θα ξεχνώ πιο εύκολα όσα έμαθα.

Κι αν νιώθω ότι γίνομαι χειρότερος κι έχω παράπονο από τον εαυτό μου, «πώς είπε θα μπορούσα εγώ να ζω ευχάριστη ζωή;»

«Ίσως μάλιστα», είπε αυτός, «ο θεός από ευμένεια θα με κάνει να τελειώσω τη ζωή μου όχι μόνο στην κατάλληλη ηλικία, αλλά και όσο γίνεται πιο εύκολα. Γιατί, αν καταδικαστώ τώρα, είναι φανερό πως θα μου δοθεί η δυνατότητα να βρω το τέλος, που έχει αποφασιστεί από κείνους που το φρόντισαν, όσο γίνεται πιο εύκολα κι όσο γίνεται πιο ανώδυνα για τους φίλους μου και να προκαλέσει περισσότερο πόθο γι' αυτόν που πεθαίνει.

Γιατί, όταν κάποιος δεν αφήνει πίσω του τίποτε άσχημο ή δυσάρεστο στη σκέψη των παρόντων, όταν κάποιος φεύγει ήρεμα από τη ζωή, ενώ το σώμα του είναι ακόμα γεμάτο ζωή και η ψυχή του έχει κάθε ικανότητα να συμπεριφερθεί με φιλοφροσύνη πώς οι φίλοι του αναγκαστικά δεν θα λυπηθούν για το θάνατο του;

Σωστά λοιπόν οι θεοί εναντιώθηκαν σ' εμένα τότε, είπε ο Σωκράτης, «να σκεφτώ το λόγο μου, όταν μας φαινόταν πως με κάθε τρόπο έπρεπε να αναζητήσουμε τους λόγους, που θα ήταν κατάλληλοι να με απαλλάξουν από την κατηγορία. Γιατί αν έκανα αυτό, είναι φανερό ότι τώρα θα ετοιμαζόμουν, αντί να τελειώσω πια τη ζωή μου, να πεθάνω ή υποφέροντας τους πόνους της αρρώστιας ή από γηρατειά, στα οποία φέρονται μαζί σαν ένα ρεύμα όλες οι δύσκολες καταστάσεις και που είναι στερημένες από κάθε χαρά.

«Μα το Δία Ερμογένη», είπε αυτός, «εγώ ποτέ δεν θα είμαι πρόθυμος γι' αυτά, αλλά, αν κουράσω τους δικαστές, επιδεικνύοντας όσα καλά νομίζω ότι έχω τύχει στη ζωή μου και από τους θεούς και από τους ανθρώπους και λέγοντας τη γνώμη που έχω για τον εαυτό μου, τότε θα προτιμήσω να πεθάνω μάλλον παρά να ζω με τρόπο ανελεύθερο, ζητιανεύοντας να κερδίσω μια ζωή πολύ χειρότερη αντί για το θάνατο».