[1.20.1] Εις τοιαύτα λοιπόν κατέληξε συμπεράσματα η έρευνά μου περί των παλαιών, ως προς τα οποία δεν ημπορεί κανείς να δώση πίστιν εις όλας τας υπαρχούσας παραδόσεις. Διότι οι άνθρωποι αποδέχονται εξ ίσου αβασανίστως όσα εξ ακοής μανθάνουν περί των παρελθόντων πραγμάτων, και όταν ακόμη αναφέρωνται εις την ιδικήν των χώραν. [1.20.2] Ούτω λόγου χάριν οι περισσότεροι από τους Αθηναίους νομίζουν ότι ο Ίππαρχος ήτο πράγματι τύραννος, όταν εφονεύθη από τον Αρμόδιον και τον Αριστογείτονα, και αγνοούν ότι ο μεν Ιππίας, ως πρεσβύτερος των υιών του Πεισιστράτου, ήσκει την αρχήν, ενώ ο Ίππαρχος και ο Θεσσαλός ήσαν απλώς αδελφοί του, και ότι ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων, υποπτεύσαντες κατ' εκείνην την ημέραν και ακριβώς κατά την στιγμήν που επέκειτο η εκτέλεσις του σχεδίου των, ότι κάποιος από τους συνωμότας είχεν ειδοποιήσει τον Ιππίαν, παρήτησαν μεν αυτόν δια τούτο, θέλοντες όμως πριν συλληφθούν να κατορθώσουν κάτι άξιον λόγου, το οποίον να τους αποζημίωση δια τον κίνδυνον πού διέτρεχαν, εφόνευσαν τον Ίππαρχον, τον όποιον συνήντησαν πλησίον του Λεωκορείου, ενώ διηυθέτει την Παναθηναϊκήν πομπήν. [1.20.3] Υπάρχουν, άλλωστε, και άλλα πολλά γεγονότα, το όποια δεν ελησμονήθησαν λόγω πολυκαιρίας, άλλ' είναι σύγχρονα, ως προς τα οποία και οι άλλοι Έλληνες διατελούν εις πλάνην, ως λόγου χάριν ότι οι βασιλείς της Σπάρτης δίδουν έκαστος όχι μίαν, αλλά δύο ψήφους, και ότι οι Λακεδαιμόνιοι έχουν εις τον στρατόν των τον Πιτανάτην λόχον, ο οποίος ουδέποτε πραγματικώς υπήρξε. Τόσον απρόθυμοι είναι οι περισσότεροι άνθρωποι να υποβάλλωνται εις κόπον προς αναζήτησιν της αληθείας και τρέπονται μάλλον προς ό,τι ευρίσκουν έτοιμον.

[1.21.1] Εν τούτοις, δεν θα επλανάτο κανείς, εάν επί τη βάσει των ανωτέρω τεκμηρίων έκρινεν, ότι τα του παλαιού καιρού ήσαν κατά μεγάλην προσέγγισιν τοιαύτα όπως τα εξέθεσα. Ούτε πρέπει να δώση μεγαλητέραν πίστιν εις τας υπερβολάς της φαντασίας των ποιητών, ούτε εις τας διηγήσεις των χρονογράφων, τας οποίας ούτοι εσύνθεσαν μάλλον δια να ευχαριστήσουν τους ακροατάς των παρά δια να είπουν την αλήθειαν. Αι διηγήσεις αύται είνε ανεξέλεγκτοι και κατά το πλείστον περιήλθαν ένεκα της πολυκαιρίας εις την χώραν των μύθων, ώστε να καταστούν απίστευτοι. Προκειμένου εν τούτοις περί πραγμάτων τόσον παλαιών, πρέπει να θεώρηση κανείς, ότι ταύτα εξηκριβώθησαν αποχρώντως, επί τη βάσει των πλέον αναμφισβητήτων τεκμηρίων. [1.21.2] Και μολονότι οι άνθρωποι, εφόσον μεν διεξάγουν ένα πόλεμον, τον θεωρούν ως τον μέγιστον, ενώ όταν τελειώση θαυμάζουν περισσότερον τους παλαιούς, ο Πελοποννησιακός πόλεμος, δια τον κρίνοντα επί τη βάσει αυτών των γεγονότων, θέλει αποδειχθή ότι υπήρξε μεγαλήτερος από όλους τους προηγουμένους.

[1.22.1] Και ως προς μεν τους λόγους, τους απαγγελθέντας από διαφόρους, είτε κατά τας παραμονάς του πολέμου, είτε κατά την διάρκειαν αυτού, η ακριβής απομνημόνευσις των λεχθέντων ήτο δύσκολος, ή μάλλον αδύνατος, και εις εμέ, δι' όσους ο ίδιος ήκουσα, και εις τους άλλους, όσοι μου ανεκοίνωσαν αυτούς από τα διάφορα μέρη όπου τους ήκουσαν. Δια τούτο τους έγραψα όπως ενόμισα, ότι έκαστος των ρητόρων ηδύνατο να ομιλήση προσφορώτερον προς την εκάστοτε περίστασιν, προσηλούμενος συγχρόνως όσον το δυνατόν περισσότερον εις την γενικήν έννοιαν των πραγματικώς λεχθέντων. [1.22.2] Τα γεγονότα, εξ άλλου, του πολέμου έκρινα καθήκον μου να γράψω, όχι λαμβάνων τας πληροφορίας μου από τον πρώτον τυχόντα, ούτε όπως τα εφανταζόμην, αλλ' αφού υπέβαλα εις ακριβέστατον έλεγχον και εκείνα των οποίων υπήρξα αυτόπτης μάρτυς και όσα έμαθα από άλλους. [1.22.3] Αλλ' η εξακρίβωσίς των ήτον έργον δύσκολον, διότι οι αυτόπται μάρτυρες των διαφόρων γεγονότων δεν εξέθεταν τα ίδια πράγματα κατά τον ίδιον τρόπον, αλλ' έκαστος αναλόγως της μνήμης του ή της ευνοίας, την οποίαν είχε προς τον ένα ή τον άλλον αντίπαλον. [1.22.4] Ο αποκλεισμός του μυθώδους από την ιστορίαν μου ίσως την καταστήση ολιγώτερον τερπνήν ως ακρόαμα. Θα μου είναι όμως αρκετόν, εάν το έργον μου κρίνουν ωφέλιμον όσοι θελήσουν να έχουν ακριβή αντίληψιν των γεγονότων, όσα έχουν ήδη λάβει χώραν, και εκείνων τα οποία κατά την ανθρωπίνην φύσιν μέλλουν να συμβούν περίπου όμοια. Διότι την ιστορίαν μου έγραψα ως θησαυρόν παντοτεινόν και όχι ως έργον προωρισμένον να υποβληθή εις διαγωνισμόν και ν' αναγνωσθή εις επήκοον των πολλών, δια να λησμονηθή μετ' ολίγον.

[1.20.1] Βρήκα λοιπόν την παλιά κατάσταση όπως την περιέγραψα κ' ήταν κάμποσο δύσκολη απ' όλες τις απόψεις, να πιστέψει κανείς στις κάθε λογής πρόχειρες μαρτυρίες. Οι άνθρωποι δηλαδή δέχονται ο ένας από το στόμα του άλλου εξ ίσου ανεξέλεγκτα τα όσα ακούνε για τα περασμένα γεγονότα, ακόμα και όταν πρόκειται για ντόπια πράματα. [1.20.2] Οι περισσότεροι Αθηναίοι, για παράδειγμα, νομίζουν πως ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων σκότωσαν τον Ίππαρχο ενώ τυράννευε, και δεν ξέρουν πως τύραννος ήταν ο Ιππίας ομεγαλύτερος στα χρόνια γιος του Πεισίστρατου, ενώ ο Ίππαρχος και ο Θεσσαλός ήταν αδερφοί του· Επειδή όμως ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων υποψιάστηκαν εκείνη την ήμερα και μάλιστα εκείνη τη στιγμή πως κάτι είχε πληροφορηθεί ο Ιππίας από κάποιον που ήξερε τη συνωμοσία τους, κρατήθηκαν μακρυά από τον Ιππία με την ιδέα πως είχε προειδοποιηθεί, επειδή όμως ήθελαν πριν συλληφθούν να κιντυνέψουν τη ζωή τους αφού θα είχαν κάνει κάποια γενναία πράξη, συντυχαίνοντας με τον Ίππαρχο, που διαρρύθμιζε την Παναθηναϊκή πομπή κοντά στο μνημείο που λεγόταν Λεωκόρειο, τον σκότωσαν. [1.20.3] Και πολλά άλλα ακόμα πιστεύουν οι άλλοι Έλληνες σφαλερά, πράματα που υπάρχουν ακόμα και δε λησμονήθηκαν από το πέρασμα του καιρού, όπως για παράδειγμα, πως οι βασιλιάδες των Λακεδαιμονίων δε ρίχνουν ο καθένας μια ψήφο, αλλά δύο, και πως έχουν αυτοί τον Πιτανάτη λόχο, που ούτε καν υπήρξε ποτέ. Τόσο αδοκίμαστα αναζητούν οι πολλοί την αλήθεια, και στρέφονται προς όσα βρίσκουν έτοιμα.

[1.21.1] Όποιος όμως θα πίστευε αυτά που ανέφερα, στηριγμένος στις αποδείξεις που έδωσα, δε θα λάθευε· και ούτε θα πρέπει να πιστεύει πια εκείνα που ύμνησαν οι ποιητές γι' αυτά, στολίζοντας και μεγαλοποιώντας τα, ούτε όπως τα συγκόλλησαν οι λογογράφοι με σκοπό να τα κάνουν πιο ευχάριστα στους ακροατές παρά αληθινά, χωρίς να τα εξελέγξουν, αφού μάλιστα τα περισσότερα έχουν καταντήσει από το πέρασμα του καιρού να επικρατήσουν σαν απίστευτοι μύθοι, αλλά θα πιστέψει τα δικά μου βλέποντας πως έχουνε διαπιστωθεί ικανοποιητικά, μ' όλο που είναι πολύ παλιά, από τα πιο χτυπητά σημάδια. [1.21.2] Και τούτος ο πόλεμος, αν και οι άνθρωποι κρίνουν πάντα εκείνο τον πόλεμο ως μεγαλύτερο απ' όλους όπου και όσο πολεμούν οι ίδιοι όταν όμως σταματήσει, θαυμάζουν πάλι περισσότερο τα παλιά, τούτος ο πόλεμος θα δείξει πως αλήθεια στάθηκε σπουδαιότερος από κείνους, αν εξετάσομε τις επιχειρήσεις που έγιναν.

[1.22.1] Και όσα μεν είπαν οι διάφοροι ομιλητές, είτε όταν έμελλαν να μπούνε στον πόλεμο, είτε αφού είχαν πια ριχτεί σ' αυτόν, μου ήταν δύσκολο να κρατήσω στη μνήμη μου με τη σειρά ακριβώς τα ίδια τα λόγια τους, τόσο εκείνα που άκουσα μόνος μου, όσο και κείνα που άλλοι μου μετέφεραν απ' αλλού. Αλλά τα έγραψα όπως μου φαινόταν πιο φυσικό να έχει μιλήσει ο καθένας, λέγοντας ό,τι χρειαζόταν για την τότε περίσταση και προσεγγίζοντας όσο περισσότερο μπορούσα στην γενικήν έννοια όσων είπαν· [1.22.2] τις πράξεις όμως που έγιναν στον πόλεμο δε θεώρησα άξιό μου να τις πληροφορηθώ απ' οποιονδήποτε έτυχε να βρίσκεται εκεί, ούτε όπως μου φαινόταν πιθανό να έγιναν αλλά τα εξέτασα λεπτόλογα, και κείνα που είδα με τα μάτια μου, και όσα έμαθα από άλλους, κοσκινίζοντάς τα με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. [1.22.3] Ολ' αυτά βρέθηκαν με πολύν κόπο, γιατί όσοι παραστάθηκαν σε μια μάχη δεν έλεγαν ο καθένας τα ίδια πράματα, αλλά σύμφωνα με όσα θυμόταν ο καθένας, και με την προτίμησή του προς τη μια ή την άλλη μερίδα. [1.22.4] Κι όταν ακούει κανείς την ιστορία, ίσως δε φαίνεται τόσο ευχάριστο ότι δε μοιάζει με παραμύθι· όσοι όμως θελήσουν να εξετάσουν την καθαρή αλήθεια των όσων έγιναν, και εκείνων που μέλλουν κάποτε να ξαναγίνουν, όπως είναι η φύση των ανθρώπων, ή τα ίδια ή παρόμοια, θα μου φτάσει αν αυτοί τα κρίνουν ωφέλιμα. Γιατί το έργο μου έχει συγγραφεί περισσότερο για να το 'χουν οι άνθρωποι αιώνιο χτήμα τους παρά σαν αγώνισμα για να τ' ακούσει κανείς μια μόνο φορά.