Αθηναίοι, όλοι γνωρίζετε ότι μια ειρήνη με δίκαιους όρους είναι καλύτερη από τον πόλεμο· ότι, όμως, οι πολιτικοί αγορητές συμφωνούν στα λόγια για την ειρήνη, αλλά εναντιώνονται στις πράξεις από τις οποίες θα προέκυπτε η ειρήνη, αυτό μερικοί δεν το αντιλαμβάνεστε. Το επιχείρημά τους είναι ότι ο λαός θα νιώσει πολύ μεγάλο φόβο ότι το παρόν πολίτευμα, αν γίνει ειρήνη, υπάρχει κίνδυνος να καταλυθεί.

Αν, βέβαια, ποτέ έως τώρα στο παρελθόν δεν είχε κλείσει ειρήνη ο δημοκρατικός λαός της Αθήνας με τους Λακεδαιμόνιους, θα ήταν δικαιολογημένος αυτός ο φόβος τόσο λόγω της έλλειψης προηγούμενης εμπειρίας όσο και λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης προς τους Σπαρτιάτες· εφόσον, όμως, πολλές ήδη φορές στο παρελθόν κλείσατε ειρήνη σε καιρό δημοκρατίας, δεν είναι απολύτως δικαιολογημένο να αναλογιστείτε όσα έγιναν τότε; Πρέπει, Αθηναίοι, να χρησιμοποιείτε όσα έγιναν στο παρελθόν ως τεκμήρια για όσα θα γίνουν στο μέλλον.

Τότε, λοιπόν, που πολεμούσαμε στην Εύβοια και κατείχαμε τα Μέγαρα, τις Πηγές και την Τροιζήνα, επιθυμήσαμε να κάνουμε ειρήνη, και ανακαλέσαμε τον Μιλτιάδη, τον γιο του Κίμωνα, ενώ τον είχαμε εξοστρακίσει και ζούσε στη Χερρόνησο, ώστε ακριβώς, επειδή ήταν πρόξενος των Λακεδαιμονίων, να μεταβεί στη Σπάρτη προκειμένου να κάνει διερευνητικές επαφές με στόχο τη σύναψη ειρήνης. Οπότε και κλείσαμε συνθήκη ειρήνης με τους Λακεδαιμόνιους για πενήντα χρόνια την οποία τηρήσαμε και οι δύο πλευρές δεκατρία χρόνια. Ας αναλογιστούμε, Αθηναίοι, κατά πρώτον, μόνο το εξής: στη διάρκεια αυτής της ειρήνης υπήρχε περίπτωση να καταλυθεί η δημοκρατία; Κανείς δεν μπορεί να το υποστηρίξει με επιχειρήματα. Αντιθέτως, θα σας αναφέρω πόσα οφέλη εξασφαλίσαμε λόγω αυτής της ειρήνης. Αρχικά, σε αυτό το χρονικό διάστημα τειχίσαμε τον Πειραιά, στη συνέχεια κτίσαμε το βόρειο τμήμα από τα μακρά τείχη· αντικαταστήσαμε τις τριήρεις με τις οποίες ελευθερώσαμε τους Έλληνες σε νικηφόρες ναυμαχίες εναντίον του Πέρση βασιλιά και των βαρβάρων, οι οποίες είχαν στο μεταξύ παλιώσει και αχρηστευθεί, ναυπηγώντας εκατό καινούριες, και τότε για πρώτη φορά οργανώσαμε ένα σώμα τριακοσίων ιππέων και αγοράσαμε τριακόσιους Σκύθες τοξότες. Από την ειρήνη με τους Λακεδαιμόνιους η πόλη εξασφάλισε αυτά τα οφέλη και η αθηναϊκή δημοκρατία ισχύ.

Ύστερα από αυτά μπήκαμε στον πόλεμο εξαιτίας της Αίγινας, και, αφού κάναμε και πάθαμε πολλά κακά, επιθυμήσαμε πάλι την ειρήνη, και από όλους τους Αθηναίους εκλέχθηκαν δέκα πρέσβεις με απόλυτη εξουσία για να διαπραγματευθούν την ειρήνη, μεταξύ των οποίων συγκαταλεγόταν και ο συνονόματος παππούς μου. Αυτοί έκλεισαν για χάρη μας ειρήνη με τους Λακεδαιμόνιους για τριάντα χρόνια. Και σε αυτό το χρονικό διάστημα υπήρχε περίπτωση να καταλυθεί η δημοκρατία; Ή συνελήφθη κανείς που απεργαζόταν την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος; Δεν θα βρεθεί κανείς να το υποστηρίξει με επιχειρήματα. Το αντίθετο μάλιστα· γιατί η ειρήνη αυτή αναβάθμισε την αθηναϊκή δημοκρατία και την κατέστησε τόσο ισχυρή ώστε αρχικά σε αυτά τα χρόνια, αφού αποκτήσαμε ειρήνη, μεταφέραμε χίλια τάλαντα πάνω στην ακρόπολη, και με νόμο δεσμεύσαμε τα χρήματα ώστε ο δημοκρατικός λαός να τα διαθέτει μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, και επιπλέον ναυπηγήσαμε άλλες εκατό τριήρεις, τις οποίες ψηφίσαμε επίσης να χρησιμοποιούνται σε εξαιρετική περίσταση, και οικοδομήσαμε στέγαστρα για τα πλοία και οργανώσαμε ένα σώμα χιλίων διακοσίων ιππέων και ισάριθμων τοξότες, και χτίστηκε το νότιο τμήμα των μακρών τειχών. Από την ειρήνη με τους Λακεδαιμόνιους η πόλη εξασφάλισε αυτά τα οφέλη και η αθηναϊκή δημοκρατία ισχύ.

Αφού μπήκαμε και πάλι στον πόλεμο εξαιτίας των Μεγάρων και αφήσαμε την ύπαιθρο να λεηλατηθεί, ύστερα από πολλές στερήσεις για μια ακόμη φορά κάναμε ειρήνη, την οποία πέτυχε για μας ο Νικίας, ο γιος του Νικήρατου. Νομίζω ότι είναι γνωστό σε όλους ότι χάρη σε αυτή την ειρήνη μεταφέραμε πάνω στην ακρόπολη επτά χιλιάδες τάλαντα σε νομίσματα, αποκτήσαμε περισσότερα από τριακόσια πλοία, και είχαμε εισφορές από φόρους ετησίως πάνω από χίλια διακόσια τάλαντα, και είχαμε στην κατοχή μας την Χερρόνησο και τη Νάξο και πάνω από τα δύο τρίτα της Εύβοιας· θα μακρηγορούσα αν ανέφερα αναλυτικά καθεμιά από τις υπόλοιπες αποικίες. Παρότι διαθέταμε όλα αυτά τα οφέλη, και πάλι μπήκαμε στον πόλεμο με τους Λακεδαιμόνιους, αφού και σε εκείνη την περίπτωση μας έπεισε το Άργος.

Αρχικά, Αθηναίοι, φέρτε στον νου για ποιο πράγμα ξεκίνησα να σας μιλήσω. Το ζήτημα δεν ήταν ότι ποτέ ως τώρα η αθηναϊκή δημοκρατία δεν καταλύθηκε εξαιτίας της ειρήνης; Δεν μπορεί κανείς βέβαια να το υποστηρίξει με επιχειρήματα. Ούτε κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι αυτά που λέω δεν είναι αλήθεια. Ήδη όμως άκουσα κάποιους να λένε πως τάχα η τελευταία ειρήνη με τους Λακεδαιμόνιους είχε ως αποτέλεσμα την εγκαθίδρυση των τριάκοντα και τον θάνατο πολλών Αθηναίων που ήπιαν το κώνειο, ενώ άλλοι έφυγαν στην εξορία. Όσοι τα λένε αυτά, δεν κρίνουν ορθά· η ειρήνη έχει μεγάλη διαφορά από τη σύναψη συνθήκης. Eιρήνη κλείνουν τα δύο μέρη με ίσους όρους αφού συμφωνήσουν για τις διαφορές τους· συνθήκη όμως συνάπτουν, αφού επικρατήσουν στον πόλεμο, οι νικητές με τους ηττημένους και επιβάλουν τους όρους τους, όπως όταν επικράτησαν στον πόλεμο οι Λακεδαιμόνιοι μας επέβαλαν και να γκρεμίσουμε τα τείχη και να παραδώσουμε τα πλοία και να ανακαλέσουμε τους εξόριστους. Σε αυτή την περίπτωση σαφώς μας επιβλήθηκε η συνθηκολόγηση αναγκαστικά· τώρα όμως συζητάτε για την ειρήνη. Αναλογιστείτε, λοιπόν, με βάση την αναγραφή στη στήλη με ποιους όρους είναι δυνατόν να γίνει τώρα ειρήνη. Γιατί εκεί αναγραφόταν ότι τα τείχη έπρεπε να γκρεμιστούν, ενώ με αυτούς τους όρους είναι δυνατόν να τα χτίσουμε· εκεί ότι έπρεπε να έχουμε δώδεκα πλοία, ενώ τώρα όσα θέλουμε· η Λήμνος, η Ίμβρος και η Σκύρος έπρεπε να μείνει στην κατοχή όσων τις είχαν, ενώ τώρα είναι δικές μας· και δεν είμαστε τώρα υποχρεωμένοι να δεχθούμε κανέναν εξόριστο, ενώ τότε υποχρεωθήκαμε, με αποτέλεσμα την κατάλυση της δημοκρατίας. Τι σχέση έχει η μία με την άλλη κατάσταση; H άποψή μου, Αθηναίοι, συμποσούται στο εξής: η ειρήνη είναι η σωτηρία και η ισχύς της δημοκρατίας, ενώ ο πόλεμος θα σημάνει την κατάλυσή της. Αυτά έχω να πω ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα.

^[1] Νομίζω, Αθηναίοι, ότι όλοι σας καταλαβαίνετε πως είναι καλύτερα να κάμετε δικαίαν ειρήνην παρά να πολεμάτε. Ότι όμως οι ρήτορες δέχονται μεν ονομαστικώς την ειρήνην, αντιτίθενται όμως εις τας ενεργείας με τας οποίας θα ημπορούσε να γίνη η ειρήνη, αυτό δεν το αντιλαμβάνεσθε όλοι. Διότι λέγουν ότι υπάρχει φοβερώτατος κίνδυνος διά τον λαόν μήπως, όταν γίνη ειρήνη, ανατραπή το σημερινόν (πολιτικόν) καθεστώς. ^[2] Εάν βέβαια ουδέποτε εις το παρελθόν η Αθηναϊκή Δημοκρατία δεν είχε κάμει ειρήνην με τους Λακεδαιμονίους, δικαιολογημένως θα εφοβούμεθα και ένεκα της απειρίας μας εις το έργον αυτό και ένεκα της απιστίας εκείνων· εφ' όσον όμως πολλάς φοράς ήδη εις το παρελθόν εκάματε ειρήνην έχοντες δημοκρατίαν, πώς δεν είναι φυσικόν να σκεφθήτε κατ' αρχήν εκείνα που συνέβησαν τότε; Διότι πρέπει, Αθηναίοι, εκείνα που έγιναν εις το παρελθόν να τα χρησιμοποιήτε ως εικασίας δι' εκείνα που πρόκειται να γίνουν.

^[3] Όταν λοιπόν επολεμούσαμεν εις την Εύβοιαν και είχαμεν εις την κατοχήν μας τα Μέγαρα και τας Πηγάς και την Τροιζήνα, επεθυμήσαμεν ειρήνην και τον Μιλτιάδην τον υιόν του Κίμωνος, που ήτο εξωστρακισμένος και ευρίσκετο εις την Χερσόνησον, τον εδέχθημεν εις την πόλιν δι' αυτό ακριβώς, επειδή ήτο φίλος των Λακεδαιμονίων, διά να τον στείλωμεν εις την Λακεδαίμονα και να προτείνη την σύναψιν συνθήκης. ^[4] Και τότε εκάμαμεν με τους Λακεδαιμονίους διά πενήντα έτη ειρήνην και εκρατήσαμεν και οι δύο μας τας συνθήκας εκείνας δεκατρία έτη. Αυτό λοιπόν, Αθηναίοι, ας το εξετάσωμεν πρώτον. Κατά την διάρκειαν αυτής της ειρήνης μήπως κατελύθη η δημοκρατία των Αθηναίων; Κανείς δεν θα το αποδείξη. Πόσα δε καλά προέκυψαν απ' αυτήν την ειρήνην, θα σας τα είπω εγώ. ^[5] Πρώτον μεν επεριτειχίσαμεν τον Πειραιά κατά την εποχήν εκείνην, έπειτα δε (εκτίσαμεν) το μακρόν τείχος προς το βόρειον μέρος· εις την θέσιν δε των τριήρων μας που ήσαν τότε παλαιαί και που δεν ημπορούσαν να πλέουν και με τας οποίας, αφού ενικήσαμεν εις ναυμαχίαν τον βασιλέα και τους βαρβάρους, ηλευθερώσαμεν τους Έλληνας εις την θέσιν αυτών των πλοίων εναυπηγήσαμεν εκατόν τριήρεις και διά πρώτην φοράν τότε κατηρτίσαμεν (εις σώμα) τριακοσίους ιππείς και ηγοράσαμεν τριακοσίους τοξότας Σκύθας. (Και) αυτά τα καλά έγιναν εις την πόλιν εξ αιτίας της ειρήνης με τους Λακεδαιμονίους και ηυξήθη η δύναμις της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. ^[6] Ύστερ' από αυτά περιεπλάκημεν εις πόλεμον εξ αιτίας των Αιγινητών και, αφού επάθαμεν πολλά κακά και εκάμαμεν επίσης πολλά, επεθυμήσαμεν πάλιν την ειρήνην και εξελέγησαν δέκα πολίται εξ όλων των Αθηναίων διά την Λακεδαίμονα ως πρέσβεις με πλήρη εξουσιοδότησιν διά (να διαπραγματευθούν) την ειρήνην, μεταξύ των οποίων ήτο και ο Ανδοκίδης ο πάππος μου. Αυτοί μας έκαμαν ειρήνην με τους Λακεδαιμονίους διά τριάντα έτη. Και μέσα εις τόσον καιρόν μήπως κατελύθη, Αθηναίοι, η δημοκρατία; Μήπως τι; Συνελήφθησαν μερικοί ενεργούντες διά την ανατροπήν της δημοκρατίας; Δεν υπάρχει εκείνος που θα το αποδείξη. Αλλά εντελώς το αντίθετον (συνέβη)· ^[7] διότι αυτή η ειρήνη εξύψωσε την Αθηναϊκήν Δημοκρατίαν και την κατέστησε τόσον ισχυράν, ώστε πρώτον μεν κατά τα έτη αυτά, αποκτήσαντες ησυχίαν, μετεφέραμεν χίλια τάλαντα εις την Ακρόπολιν και διά νόμου τα εφυλάξαμεν διά να ανήκουν αποκλειστκώς εις τον λαόν, ακόμη δε εναυπηγήσαμεν άλλας εκατόν τριήρεις και απεφασίσαμεν να είναι και αυταί ξεχωριστά, κατεσκευάσαμεν ναυπηγεία, κατηρτίσαμεν (εις σώμα) χιλίους διακοσίους ιππείς και εστρατολογήσαμεν άλλους τόσους τοξότας και εκτίσθη το μακρόν τείχος προς το νότιον μέρος. Αυτά τα καλά έγιναν εις την πόλιν εξ αιτίας της ειρήνης με τους Λακεδαιμονίους και ηυξήθη η δύναμις της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. ^[8] Αφού δε επολεμήσαμεν πάλιν εξ αιτίας των Μεγαρέων και αφού αφήσαμεν την χώραν μας να καταστραφή, και εχάσαμεν πολλά καλά, εκάμαμεν πάλιν την ειρήνην που μας παρεσκεύασεν ο Νικίας ο υιός του Νικηράτου. Νομίζω δε ότι όλοι σας γνωρίζετε αυτό, ότι δηλαδή χάρις εις αυτήν την ειρήνην μετεφέραμεν (και εναποθέσαμεν) εις την Ακρόπολιν επτά χιλιάδες τάλαντα αργύρου, ^[9] απεκτήσαμεν παραπάνω από τριακόσια πλοία και εισήρχοντο (εις την πόλιν) από φόρους παραπάνω από χίλια διακόσια τάλαντα ετησίως και κατείχομεν την Χερσόνησον, την Νάξον και παραπάνω από τα δύο τρίτα της Ευβοίας· να σας είπω δε ξεχωριστά διά κάθε μίαν από τας άλλας αποικίας (που απεκτήσαμεν) θα ήτο μακρά η διήγησις. Ενώ δε είχαμεν αυτά τα καλά περιεπλάκημεν πάλιν εις πόλεμον εναντίον των Λακεδαμονίων, πεισθέντες και τότε υπό των Αργείων.

^[10] Πρώτον λοιπόν, Αθηναίοι, ενθυμηθήτε τι έθεσα από την αρχήν ως αντικείμενον του λόγου μου. Τι άλλο παρά ότι εξ αιτίας της ειρήνης ουδέποτε ανετράπη η Αθηναϊκή Δημοκρατία; Λοιπόν το έχω αποδείξει. Και κανείς δεν θα με ελέγξη ότι αυτά δεν είναι αληθινά. Ήκουσα όμως μερικούς να λέγουν ότι εξ αιτίας της τελευταίας ειρήνης με τους Λακεδαιμονίους και οι τριάκοντα (τύραννοι) εγκατεστάθησαν και πολλοί από τους Αθηναίους απέθανον αφού έπιον κώνειον, άλλοι δε εξεπατρίσθησαν. ^[11] Όσοι λοιπόν υποστηρίζουν αυτά, δεν κρίνουν σωστά· διότι η ειρήνη και η συνθήκη διαφέρουν πολύ μεταξύ των· διότι ειρήνην κάμνουν με ισότητα μεταξύ των, αφού συμφωνήσουν διά τα ζητήματα εις τα οποία έχουν διαφοράς· συνθήκην δε, όταν νικήσουν εις τον πόλεμον, επιβάλλουν οι νικηταί εις τους ηττημένους, όπως τότε που μας ενίκησαν εις πόλεμον οι Λακεδαιμόνιοι, μας διέταξαν και τα τείχη να κατεδαφίσωμεν και τα πλοία να παραδώσωμεν και τους εξορίστους να δεχθώμεν οπίσω. ^[12] Τότε λοιπόν συνήφθη συνθήκη εξ ανάγκης και κατά διαταγήν, τώρα όμως σκέπτεσθε περί ειρήνης. Εξετάσετε δε και από τους όρους, αυτούς δηλαδή που μας έχουν γραμμένους και εκείνους υπό τους οποίους ημπορούμεν τώρα να κάμωμεν ειρήνην. Εκεί μεν είναι γραμμένον να κατεδαφίσωμεν τα τείχη, αυτοί δε μας επιτρέπουν να τα οικοδομήσωμεν· τότε μεν να έχωμεν δώδεκα πλοία, τώρα δε όσα θέλομεν. Τότε μεν (μας επέβαλαν) να διατηρήσουν την Λήμνον και την Ίμβρον και την Σκύρον εκείνοι που τας κατείχον, τώρα δε να είναι ιδικαί μας· και τώρα μεν δεν είναι αναγκαίον να δέχεται κανείς οπίσω τους εξορίστους, τότε δε ήτο επιβεβλημένον, αυτούς από τους οποίους ανετράπη η Δημοκρατία. Τι σχέσιν έχουν αυτά μ' εκείνα; Εγώ λοιπόν, Αθηναίοι, ξεχωρίζω αυτά έτσι, ότι δηλαδή η μεν ειρήνη είναι σωτηρία και ενίσχυσις της Δημοκρατίας, ο δε πόλεμος ότι αποβαίνει ανατροπή της Δημοκρατίας. Αυτό υποστηρίζω δι' αυτά.