[2.65.1] Με τοιούτους λόγους προσεπάθει ο Περικλής και την εναντίον του οργήν των Αθηναίων να εξασθενίση και τον νουν των ν' αποτρέψη από τα παρόντα δεινά. [2.65.2] Αλλ' εκείνοι δημοσία μεν επείσθησαν τελικώς εις τους λόγους του και όχι μόνον προς τους Λακεδαιμονίους δεν έστελλαν του λοιπού πρέσβεις, αλλά και προς τον πόλεμον ήσαν προθυμότεροι, ιδιαιτέρως όμως εξηκολούθουν να βαρυθυμούν δια τα παθήματά των, ο μεν πολύς λαός διότι είχε στερηθή και το ολίγον που είχε προ του πολέμου, οι δ' εύποροι διότι είχαν χάσει ωραίας ιδιοκτησίας, αποτελουμένας από οικοδομάς και πολυτελείς εγκαταστάσεις εις την ύπαιθρον χώραν, και το χειρότερον όλων, διότι είχαν πόλεμον αντί ειρήνης. [2.65.3] Αλλ' η γενική εναντίον του Περικλέους αγανάκτησις κατηυνάσθη μόνον, αφού τον ετιμώρησαν δια χρηματικής ποινής. [2.65.4] Πριν όμως περάση πολύς καιρός, με την συνήθη αστασίαν του πλήθους, τον εξέλεξαν πάλιν στρατηγόν και του ενεπιστεύθησαν την γενικήν των πραγμάτων διεύθυνσιν, καθόσον τας μεν ιδιωτικάς των λύπας ησθάνοντο ήδη ολιγώτερον οξέως, δια τας δημοσίας δ' ανάγκας της πόλεως τον εθεωρούσαν ανεκτίμητον. [2.65.5] Διότι, και εφόσον χρόνον εκυβέρνησε τα δημόσια πράγματα εν καιρώ ειρήνης, ηκολούθει πολιτικήν σώφρονα και διετήρει την ασφάλειαν της πόλεως, η οποία υπ' αυτόν ανήλθεν εις μεγίστην ακμήν, και όταν ο πόλεμος επήλθεν, αυτός απέδειξεν ότι υπήρξεν ο ορθός εκτιμητής της δυνάμεώς της.

[2.65.6] Επέζησε δε δύο έτη και εξ μήνας μετά την έναρξιν του πολέμου, και αφού απέθανεν, έτι μάλλον κατεδείχθη η ορθότης των προβλέψεών του, ως προς τον πόλεμον.

[2.65.7] Διότι εκείνος μεν υπεστήριξεν, ότι θα επικρατήσουν, εάν επεδίωκαν την νίκην όχι δι' αποφασιστικών μαχών, αλλά δια κατατριβής του αντιπάλου, εάν κατέβαλλαν πάσαν επιμέλειαν δια την καλήν κατάστασιν του στόλου των, εάν δεν επεζήτουν νέας κατακτήσεις διαρκούντος του πολέμου, και εάν δεν εξέθεταν εις κίνδυνον την ύπαρξιν της πόλεως. Αυτοί όμως, μετά τον θάνατόν του, όχι μόνον έπραξαν τα εναντία ακριβώς από όλα αυτά, αλλά και εις ζητήματα, τα οποία εφαίνοντο άσχετα με τον πόλεμον, ηκολούθησαν, από προσωπικάς φιλοδοξίας και ιδιοτέλειαν, επιζήμιον δια τας Αθήνας και τας προς τους συμμάχους σχέσεις πολιτικήν, η οποία εν περιπτώσει επιτυχίας θα έφερε τιμήν και ωφέλειαν εις ιδιώτας κυρίως, αποτυγχάνουσα όμως, θα έφερε βλάβην εις την πόλιν κατά την διεξαγωγήν του πολέμου.

[2.65.8] Αίτια τούτου ήτον ότι ο Περικλής, έχων μεγάλην επιρροήν, πηγάζουσαν από την προς αυτόν κοινήν εκτίμησιν και την προσωπικήν του ικανότητα, και πασιφανώς αναδειχθείς εις ύψιστον βαθμόν ανώτερος χρημάτων, συνεκράτει τον λαόν, μολονότι σεβόμενος τας ελευθερίας του, και αυτός μάλλον ωδήγει αυτόν παρά ωδηγείτο από αυτόν. Καθόσον, μη επιδιώκων ν' αποκτήση επιρροήν δι' αθεμίτων μέσων, δεν ωμίλει προς κολακείαν, αλλά στηριζόμενος εις την κοινήν προς αυτόν εκτίμησιν, ηδύνατο και ν' αντιταχθή κατ' αυτών, προκαλών εν ανάγκη και την οργήν των. [2.65.9] Εν πάση περιπτώσει, οσάκις τους ήθελεν αντιληφθή παραλόγως επηρμένους και αλαζόνας, τους κατέπλησσεν, εμπνέων φόβον δια των λόγων του, και αντιθέτως, οσάκις ήθελε τους αντιληφθή επτοημένους, επανέφερε πάλιν το θάρρος των. Ως εκ τούτου, αι Αθήναι, μολονότι κατ' όνομα δημοκρατία, εκυβερνώντο πραγματικώς από τον πρώτον των πολίτην. [2.65.10] Ενώ οι διάδοχοί του, όντες μάλλον ίσοι ο εις προς τον άλλον, επιδιώκοντες όμως έκαστος να γίνη πρώτος, ήσαν έτοιμοι και αυτήν την κατεύθυνσιν των δημοσίων υποθέσεων να θυσιάζουν εις τας εκάστοτε ορέξεις του πλήθους. [2.65.11] Τοιαύτη όμως αδυναμία, όπως είναι επόμενον, προκειμένου περί πόλεως μεγάλης και ασκούσης ηγεμονίαν, ωδήγησε και εις άλλα πολλά σφάλματα και εις την Σικελικήν εκστρατείαν, της οποίας η αποτυχία ωφείλετο όχι τόσον εις κακόν υπολογισμόν, λαμβανομένης υπ' όψιν της δυνάμεως του εχθρού, όσον εις το ότι οι υπεύθυνοι δια την εκστρατείαν, μετά την αποστολήν της, δεν είχαν υπ' όψιν το συμφέρον της, αλλά κατεγίνοντο να διαβάλλουν οι μεν τους δε, δια να επιτύχουν την λαϊκήν ηγεσίαν, και ως εκ τούτου όχι μόνον έγιναν αιτία της χαλαρώσεως των στρατιωτικών επιχειρήσεων, αλλά και δια πρώτην φοράν ανεφύησαν εις την πόλιν εσωτερικαί διχόνοιαι. [2.65.12] Εν τούτοις οι Αθηναίοι, μετά την απώλειαν του στρατού των και του μεγαλητέρου μέρους του στόλου των εις την Σικελίαν, και ενώ οι εμφύλιοι σπαραγμοί ελυμαίνοντο ήδη την πόλιν, κατώρθωσαν όμως ν' ανθέξουν επί δέκα έτη, όχι μόνον κατά των αρχικών εχθρών, αλλά και κατά των εκ Σικελίας, όσοι ηνώθησαν με αυτούς, ακόμη δε και κατά των περισσοτέρων συμμάχων των, οι οποίοι είχαν επαναστατήσει, βραδύτερον δε και κατ' αυτού του Κύρου, υιού του Βασιλέως, ο οποίος ηνώθη με τους Πελοποννησίους και παρείχεν εις αυτούς χρήματα δια τον στόλον των, και τότε μόνον υπέκυψαν, όταν, συνεπεία των προσωπικών των διενέξεων, συνεκρούσθησαν προς αλλήλους και αυτοκατεστράφησαν. [2.65.13] Τόσον είναι αληθές ότι κατά την αρχήν του πολέμου ο Περικλής διέθετε πράγματι άφθονους πόρους, ώστε να ημπορή να υποστηρίζη εκ των προτέρων, ότι πολύ ευκόλως θα νικήσουν τους Πελοποννησίους κατά τον πόλεμον, εφόσον οι τελευταίοι αυτοί θα ήσαν μόνοι.

[2.65.1] Με τέτοια λόγια πάσκιζε λοιπόν ο Περικλής να κάνει τους Αθηναίους να χαλαρώσουν την αγανάχτηση που του είχαν και να ξεδώσει ο νους τους από τα βάσανα που τους τυραννούσαν τον καιρό εκείνο. [2.65.2] Κι όσο βέβαια για τα δημόσια πράματα, άλλαξαν αυτοί γνώμη και δεν ξανάστειλαν μηνύματα στους Λακεδαιμονίους για συνθηκολόγηση, και για τον πόλεμο έδειχναν μεγαλύτερη προθυμία· αλλά όσο για την ιδιωτική τους ζωή, βαρυγκομούσαν πάντα για όσα πάθαιναν· οι φτωχοί, που στηρίζονταν σε μικρότερη οικονομική βάση, γιατί την έχαναν κι αυτήν, κ' οι πλούσιοι πάλι αγαναχτούσαν γιατί είχανε χάσει ωραία υποστατικά στην έξοχη, με μεγαλόπρεπα χτίρια και πολυτελείς εγκαταστάσεις, και το χειρότερο, γιατί είχαν πόλεμο αντί για ειρήνη. [2.65.3] Στ' αλήθεια δεν καταλάγιασε ο θυμός του πλήθους ενάντια στον Περικλή, παρά μόνον αφού τον τιμώρησαν με βαρύ πρόστιμο. [2.65.4] Αλλά αργότερα, και πριν περάσει πολύς καιρός, καθώς το συνειθίζει το πλήθος, τον έβγαλαν πάλι στρατηγό και του έδωσαν όλη την εξουσία στις δημόσιες υποθέσεις, γιατί είχε πια στομώσει ο πόνος τους γι' αυτά που υπόφερε ο καθένας στην οικογενειακή του ζωή· κι όσο για τις ανάγκες που είχε η πολιτεία, όλη μαζί, τον ενόμιζαν παράξιο απ' όλους. [2.65.5] Γιατί όσον καιρό κυβερνούσε αυτός στην πολιτεία και ήταν ειρήνη, την οδηγούσε με μετριοπάθεια και τη διαφέντευε με ασφάλεια· και δυνάμωσε η πολιτεία με την αρχηγία του περισσότερο παρά ποτέ· κι όταν πάλι ήρθε ο πόλεμος, φάνηκε ξεκάθαρα πως αυτός είχε προβλέψει καλύτερα την αντοχή της. [2.65.6] Κ' έζησε ο Περικλής δυόμισυ χρόνια ακόμα, (από τότε που άρχισε ο πόλεμος). Κι όταν πέθανε, κατάλαβαν ακόμα καλύτερα πόσο γνωστικά είχε προβλέψει την εξέλιξη του πολέμου. [2.65.7] Τους έλεγε δηλαδή συχνά πως αν έμεναν σταθεροί και δεν έβγαιναν να δώσουνε μάχη και φρόντιζαν το ναυτικό τους, κι αν δε ζητούσαν να ξαπλώσουν ακόμα περισσότερο την ηγεμονία τους κατά το διάστημα του πολέμου, και δεν έριχναν σε κίντυνο την ίδια την πολιτεία, θα βγαίνανε νικητές· αυτοί όμως έκαναν σε όλα ακριβώς το αντίθετο, και κυνηγώντας άλλες επιτυχίες που φαίνονταν άσχετες με τον πόλεμο, από προσωπικές φιλοδοξίες και γι' ατομικά κέρδη, ακολούθησαν ολέθρια πολιτική και για τους εαυτούς τους και για τους συμμάχους· γιατί κι αν τα πετύχαιναν όσα επιδίωκαν, θ' αποχτούσαν βέβαια μερικοί τιμές και ωφέλη, αν όμως έχαναν, θα πάθαινε μεγάλη ζημιά η δύναμη της πολιτείας όλη μαζί σχετικά με τον πόλεμο. [2.65.8] Η αιτία ήταν πως εκείνος, επειδή είχε μεγάλη επιρροή από το αξίωμά του και την ισχυρή του διάνοια, και ήταν φως φανερό σε όλους πως δεν μπορούσε να διαφθαρεί με χρήματα, συγκρατούσε το πλήθος χωρίς να τους αφαιρέσει την ελευθερία τους, και δεν άφηνε να τον παρασύρουν αυτοί, παρά τους οδηγούσε ο ίδιος, επειδή δεν κέρδιζε τη δύναμή του με άπρεπα μέσα και με ρητορεία που κολάκευε τις ορμές τους, αλλά μπορούσε, από την μεγάλη εκτίμηση που του είχαν να τους εναντιωθεί και να προκαλέσει και την οργή τους ακόμα. [2.65.9] Όταν λοιπόν καταλάβαινε πως παραγίνονταν τολμηροί από ανίερη περηφάνεια ενώ η περίσταση δεν ήταν κατάλληλη, τους χτυπούσε με τα λόγια και τους έκανε να φοβούνται, κι όποτε πάλι τους έβλεπε παραφοβισμένους χωρίς λόγο, τους ξανάδινε το θάρρος τους. Έτσι, στον καιρό του ονομαζόταν το πολίτευμα δημοκρατία, στ' αλήθεια όμως εξουσίαζε ο ανώτερος άντρας απ' όλους. [2.65.10] Οι κατοπινοί του όμως, που ήταν λίγο–πολύ ίσοι ο ένας με τον άλλον, κι ο καθένας λαχταρούσε να γίνει πρώτος, το 'ριξαν στον ανταγωνισμό των υποχωρήσεων προς τις ορέξεις του δήμου για άμεσες απολαύσεις, και του παρέδωσαν την πρωτοβουλία ως για τα δημόσια συμφέροντα. [2.65.11] Κι από τούτο έγιναν πολλά σφάλματα, όπως ήταν επόμενο σε μεγάλο κράτος, που είχε και ηγεμονία έξω από τα σύνορά του· και η εκστρατεία στη Σικελία, που ήταν όχι τόσο σφαλερή απόφαση από κακή αποτίμηση της δύναμης εκείνων που πήγαιναν να χτυπήσουν, όσο γιατί αυτοί που την έστειλαν, δεν εξακολούθησαν να νοιάζονται για το τι χρειαζόταν το εκστρατευτικό σώμα, αλλά ραδιουργούσαν για να προωθήσει ο καθένας την ηγετική του θέση στο εσωτερικό, στόμωσαν τη δύναμη του στρατού να χτυπήσει τον εχτρό, και στο εσωτερικό φανερώθηκε τότε για πρώτη φορά εμφύλια διάσταση. [2.65.12] Και μετά την καταστροφή στη Σικελία, όπου χάθηκε και η ένοπλη δύναμη και το μεγαλύτερο μέρος του ναυτικού, κ' ενώ βρίσκονταν πια σε αναταραχή και στασίαζαν μέσα στην πολιτεία, όμως κράτησαν αλλά δέκα χρόνια, όχι μόνο αντίκρυ στους εχτρούς που είχαν προτήτερα, αλλά και σ' εκείνους που ήρθαν να τους βοηθήσουν από τη Σικελία, κι ακόμα ενάντια στους περισσότερους συμμάχους τους, που είχαν αποστατήσει, και στον Κύρο, το γιο του Μεγάλου Βασιλιά που προστέθηκε αργότερα στους εχτρούς τους και χρηματοδοτούσε τους Πελοποννησίους για να φτιάξουνε στόλο, και δεν παραδόθηκαν ως ότου αυτοί οι ίδιοι στράφηκαν ο ένας ενάντια στον άλλον και χάθηκαν από τη διχόνοιά τους. [2.65.13] Τόσο ξεπέρασε η πραγματικότητα και τις προβλέψεις ακόμα του Περικλή, ότι πολύ εύκολα θα υπερίσχυε η πολιτεία σε πόλεμο μόνο με τους Πελοποννησίους.