«[…] Μέσα στον όρο "γραμματικώς" που περιλαμβάνεται στη διδακτική ορολογία της εποχής, εννοούνται και περιέχονται πολλές δραστηριότητες: γραμματικοί κανόνες, τεχνολογία, σύνταξη, ψυχαγωγία. Όλες αυτές οι δραστηριότητες είναι τυπικές και μηχανικές και μπορούν να γίνουν σε οποιοδήποτε κείμενο. Το κείμενο δηλαδή δεν ενδιέφερε ως περιεχόμενο και ως κατασκευή, απλώς παρείχε το γλωσσικό υλικό που έδινε την αφορμή να ξεκινήσει η μηχανική γραμματική διαδικασία. […]
Φάσεις της γραμματικής διδασκαλίας
[…] Η επίπονη εκμάθηση της γραμματικής ξεκινούσε αμέσως μετά τη διδασκαλία της πρώτης ανάγνωσης και παρουσίαζε πολλά στάδια. Στην αρχή οι μαθητές προσπαθούσαν να "εκστηθίσουν" τα μέρη του λόγου και να τα τεχνολογούν. Η τεχνολογία όμως δεν αφορούσε μόνο στα μέρη της γραμματικής, αλλά αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της διδασκαλίας των κειμένων και διαρκούσε πολλά χρόνια, ώσπου να ολοκληρωθεί η διδασκαλία των ελληνικών: "Η τεχνολογία δε πρέπει να γίνηται κατά τάξιν· πρώτον μεν να προσπαθήση ο διδάσκαλος να κάμνη τον μαθητήν να διακρίνη τα μέρη του λόγου, πληροφορών αυτόν δια παραδειγμάτων τι είναι όνομα, τι ρήμα κλπ., έπειτα δε και να ανάγη αυτά επί τους ιδίους τύπους και να τα κλίνη κατ' αυτούς· μετά δε ταύτα να τον αναγκάζη να γραφή τινά καθ' εκάστην κλίσιν των ονομάτων και καθ' εκάστην διάθεσιν των ρημάτων, έως ότου να εκστηθίση ο μαθητής τους κανόνας του κανονικού. Αφού δε εκστηθίση τούτους τους κανόνας, τότε πρέπει να γίνηται η τεχνολογία κατά προσαρμογήν των κανόνων … και αφού λάβη έξιν ικανήν ο μαθητής να αποδίδη έκαστον των κανόνων του κανονικού …, τότε αρχίζει να γίνηται η τεχνολογία και κατά τους κανόνας του ετυμολογικού τους οποίους προεκστήθισεν ο μαθητής … και εις τούτο πρέπει να καταβάλλη πολλήν επιμέλειαν ο διδάσκαλος και να μην αφήνη μήτε το παραμικρόν"
Η εξήγηση των κειμένων αποτελούσε το επόμενο στάδιο της διδασκαλίας. Τα διδασκόμενα κείμενα, όπως και τη γραμματική, τα αντέγραφαν οι μαθητές με υπαγόρευση του δασκάλου· η αντιγραφή ήταν αναπόφευκτη, γιατί υπήρχε μεγάλη έλλειψη κειμένων, θεωρούνταν όμως και χρήσιμη στην ορθογραφία, η οποία αποτελούσε "το δυσκολώτατον άμα και αναγκαιότατον της γραμματικής μέρος" [Στ. Κομμητάς, ό.π., σ.306]. Η αντιγραφή του κειμένου γινόταν σε αραιές γραμμές, ώστε να μπορούν οι μαθητές ανάμεσα σ' αυτές να "ψυχαγωγούν" το κείμενο. Η "ψυχαγωγία" δηλ. ήταν η εξήγηση του κειμένου και γινόταν με συσσώρευση αλλεπάλληλων συνώνυμων λέξεων επάνω από κάθε λέξη του κειμένου.
Σε επόμενη φάση ακολουθούσε η διδασκαλία του συντακτικού, η σύνταξη των κειμένων και η θεματογραφία. Οι μαθητές ήταν υποχρεωμένοι και στην περίπτωση αυτή να απομνημονεύουν τις σημειώσεις των δασκάλων, που περιείχαν συντακτικούς κανόνες και τεχνικές φράσεις, στις οποίες εφαρμόζονταν οι κανόνες. Τα κείμενα ήταν προσαρμοσμένα στους συντακτικούς κανόνες και οι μαθητές όφειλαν να τους ανιχνεύουν και να τεχνολογούν τους γραμματικούς και συντακτικούς τύπους.
Η διδασκαλία του συντακτικού ολοκληρωνόταν με τη θεματογραφία. Όταν δηλαδή οι μαθητές είχαν διδαχτεί τη γραμματική και το συντακτικό, άρχιζαν να ασκούνται στη μεταγλώττιση κειμένων από τη νέα στην αρχαία γλώσσα, από το "κοινόν" στο "ελληνικόν". Από τους πρώτους χρόνους μετά την Άλωση ώς την εποχή του Κοραή οι δάσκαλοι είχαν καταρτίσει ειδικά θεματολόγια για την πρακτική εφαρμογή των γραμματικών και συντακτικών κανόνων. Σύμφωνα με το μάθημα της ημέρας ο δάσκαλος υπαγόρευε το "κοινόν" κείμενο που έπρεπε να μεταφέρουν οι μαθητές στο "ελληνικόν". "Εις τον καιρόν μου", σημειώνει ο Κοραής, "οι διδάσκαλοι ελάμβαναν οδηγόν της θεματογραφίας τα είδη του ρήματος κατά την διαίρεσιν του Λασκάρεως. Έδιδον εις τους μαθητής εις κοινήν γλώσσαν θέμα της επινοίας αυτών ηθικόν ή ιστορικόν, του οποίου όλα τα ρήματα έπρεπε να είναι του πρώτου είδους, ήγουν από τα συντασσόμενα με αιτιατικήν. Το θέμα τούτο μετεφράζετο ελληνιστί από είκοσιν, φερ' ειπείν, μαθητάς, οι οποίοι παριστάνοντο έπειτα εις τον διδάσκαλον με τας είκοσιν μεταφράσεις· και ο διδάσκαλος έκαμνεν είκοσιν λογών διόρθωσιν εις αυτάς. Αφού ικανώς εγυμνάζοντο εις το πρώτον είδος, μετέβαινον εις το δεύτερον, ήγουν τα με δοτικήν συντασσόμενα ρήματα, και ούτω καθεξής" [Α. Κοραής, Προλεγόμενα στους Αρχαίους Έλληνες Συγγραφείς, ΜΙΕΤ: Αθήνα 1984, σ.126. Πρώτος ο Κοραής συνέστησε στους δασκάλους να μεταφράζουν σε κοινή γλώσσα αυθεντικά αρχαία κείμενα και τη μετάφραση αυτή να δίνουν στους μαθητές τους, "δια να την εξελληνίσωσιν", ό.π., σ.129].
Όλες αυτές οι δραστηριότητες, οι οποίες συνεχίζονταν και στη διδασκαλία των ρητορικών και των ποιητικών κειμένων, σκοπό είχαν να δώσουν στους μαθητές τους κανόνες όλων των τμημάτων της γραμματικής και της σύνταξης, ώστε να μπορούν να ορθογραφούν, να τεχνολογούν τα κείμενα, να μιλούν και κυρίως να γράφουν μία γλώσσα, η οποία προσπαθούσε να μιμηθεί την αρχαία αττική. Στη γνώση δηλαδή της αρχαίας γλώσσας κατέτεινε όλη η διδακτική προσπάθεια.