1.ΕΚΔΟΣΗ

Α.ΕΝΤΥΠΗ

Vocabolario della lingua Greca

Το λεξικό έχει διαστάσεις 26 εκ. Χ 17,5 εκ. και συνολικό αριθμό σελίδων 2432 (Προλογικά σημειώματα6 σσ., Πίνακες 44 σσ., Κυρίως λεξικό 2382 σσ.). Το κυρίως τμήμα του λεξικού είναι δίστηλο με διπλή κεφαλίδα. Με έντονα τυπωμένους χαρακτήρες αναγράφονται το λήμμα, η ιταλική του μετάφραση, οι αραβικοί αριθμοί για τη διάκριση των διαθέσεων των ρημάτων και η εσωτερική αρίθμηση για τη διάρθρωση του σημασιολογικού τμήματος. Η λεξικογραφική μεταγλώσσα του λεξικού σημειώνεται με πλάγια. Τα ονόματα των συγγραφέων σημειώνονται με πεζοκεφαλαία, ενώ οι τίτλοι των έργων με πλάγια. Τα παραθέματα είναι γραμμένα με απλούς πολυτονικούς χαρακτήρες. Στα σύνθετα λήμματα, όπως οι προθέσεις, οι αντωνυμίες και οι σύνδεσμοι, καθώς και στα ιδιαίτερα μακροσκελή άρθρα, προτάσσεται ένα συνοπτικό διάγραμμα του σημασιολογικού τμήματος.

Guida al vocabolario della lingua Greca di Franco Montanari

Πρόκειται για αυτόνομο τεύχος που εκδίδεται σαν παράρτημα του λεξικού, με συνολικό αριθμό σελίδων 124 (Πρόλογος σ.Ι, Οδηγός για το ελληνικό λεξιλόγιο σσ.1-34, Βασικό Λεξιλόγιο σσ.35-123).

Β.ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ

Στο ηλεκτρονικό περιβάλλον του GI προσφέρονται τρία βασικά μενού: α) πίνακες συντομογραφιών του λεξικού, β) απλή αναζήτηση, και γ) σύνθετη αναζήτηση. Τα αποτελέσματα της αναζήτησης προβάλλονται σε ένα περιβάλλον εργασίας που αναπτύσσεται σε τρεις περιοχές: στο επάνω μέρος προβάλλεται το εκάστοτε κριτήριο αναζήτησης, αριστερά προβάλλεται ο κατάλογος των λημμάτων που ανταποκρίνονται στο κριτήριο αναζήτησης, και δεξιά εμφανίζεται το άρθρο που αντιστοιχεί στο επιλεγμένο λήμμα. Στην ηλεκτρονική μορφή των άρθρων χρησιμοποιούνται ευρέως τα έντονα, τα πλάγια και τα έγχρωμα στοιχεία, ενώ υπάρχουν εναλλαγές στο μέγεθος των γραμμάτων· η διάρθρωση των λημμάτων και η εσωτερική διαφοροποίηση των άρθρων με γράμματα και αριθμούς αντικατοπτρίζεται στην ευκρινή παραγραφοποίησή τους. Προσφέρεται μενού με επιλογές επεξεργασίας κειμένου (αντιγραφής, αποκοπής κλπ.) και ταχείας κίνησης μέσα στα λήμματα του λεξικού ή στα αποτελέσματα που έχουν ήδη προβληθεί (επιστροφή στο προηγούμενο, μετάβαση στο επόμενο κλπ.). Ας σημειωθεί ωστόσο ότι δεν υπάρχουν δυνατότητες προσωπικών ρυθμίσεων του προγράμματος ή εκτύπωσής τους, ενώ δεν είναι εύκολη και η εξαγωγή των δεδομένων σε κάποιον επεξεργαστή κειμένου.

Όπως σημειώνει ο F.Montanari στην εισαγωγή του, η ηλεκτρονική μορφή του GIσε CD-ROM δεν έχει σκοπό να υποκαταστήσει το έντυπο λεξικό, αλλά να ενθαρρύνει πιο δημιουργικές και προσωπικές αναζητήσεις κατά τη μελέτη των αρχαίων ελληνικών (λ.χ. μελέτη ενός συγγραφέα, μιας περιόδου ή μιας διαλέκτου, αναζήτηση κατά γλωσσολογικά κριτήρια). Η απλή αναζήτηση αφορά την εμφάνιση ενός συγκεκριμένου λήμματος και μπορεί να γίνει είτε με απευθείας πληκτρολόγηση στα ελληνικά είτε με επιλογή από τον συγκεντρωτικό κατάλογο των λημμάτων του λεξικού. Η σύνθετη αναζήτηση επιτρέπει την εμφάνιση λημμάτων με την επιλογή των ακόλουθων κριτηρίων: λήμμα, ιταλικό ερμήνευμα, ελληνικό παράθεμα, ιταλική μετάφραση των ελληνικών παραθεμάτων, πηγές, ετυμολογία και επιπλέον οποιαδήποτε λέξη, ανεξαρτήτως γλώσσας, απαντά σε ολόκληρο ή σε ένα τμήμα του άρθρου. Η αναζήτηση διευκολύνεται από ορισμένα εργαλεία όπως η αυτόματη εμφάνιση του ελληνικού πληκτρολογίου και οι κατάλογοι όλων των λέξεων για κάθε κριτήριο αναζήτησης.

2.ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

Το χρονολογικό εύρος του λεξικού καλύπτει την ελληνική της αρχαϊκής, κλασικής, ελληνιστικής και αυτοκρατορικής εποχής, καθώς και της ελληνοχριστιανικής (ελληνοεβραϊκής κατά τον εκδότη) γραμματείας των «πρώτων αιώνων». Εκτός από τις γραμματειακές πηγές εξετάζονται ακὀμη πάπυροι, επιγραφές και όστρακα δίχως ειδολογικούς και διαλεκτικούς περιορισμούς.

3.ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στον συνοπτικό Πρόλογο της 2ης έκδοσης (σ.ΙΙΙ) ο F.Montanariεξηγεί τις αλλαγές που συνοδεύουν την αναθεωρημένη έκδοση του λεξικού του, σημειώνοντας τη σημαντική αύξηση του αριθμού των λημμάτων (που ανέρχονται πλέον σε 140.000), την έμφαση στον διδακτικό χαρακτήρα του GI και την ψηφιοποίησή του σε CD-ROM.

Στον Πρόλογο της 1ης έκδοσης που ακολουθεί (σσ. III-V) απαντά μια εξαιρετικά συνοπτική, χρονολογικά διαρθρωμένη παράθεση της ιστορίας της λεξικογραφίας στη σύγχρονη εποχή. Τα αξιολογικά σχόλια περιορίζονται στα απολύτως στερεότυπα (ίσως θα πρέπει να εξαιρεθεί η περίπτωση της αναφοράς στην ιταλική μετάφραση του LSJ, στην οποία διαφαίνεται υποτίμηση των προσθηκών των Ιταλών εκδοτών). Δίνονται οι γενικές κατευθύνσεις για την οργάνωση της σύνταξης και τη διάρθρωση των λημμάτων. Οι υπόλοιπες πληροφορίες αφορούν την ιδιαίτερη περίπτωση των «λέξεων-φαντάσμάτων », από τις οποίες απορρίπτονται εκείνες οι οποίες βεβαιωμένα προέρχονται από λανθασμένες αναγνώσεις και παρανοήσεις λόγω των προβλημάτων παράδοσης των γραπτών μαρτυριών τους.Ακολουθούν στις σσ.V-VIκάποια σχόλια για τη διάρθρωση και το περιεχόμενο του λεξικογραφικού άρθρου (λήμμα, ετυμολογία, τυπολογικό τμήμα, σύνοψη άρθρου, ερμηνεύματα, σχόλια, παραθέματα και παραπομπές).

4.ΠΙΝΑΚΕΣ/ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Στο GIαξιοποιείται μια εκλεπτυσμένη λεξικογραφική μεταγλώσσα, η οποία αποτυπώνεται και στη συνεπή τήρηση των συντομογραφιών του λεξικού. Οι πίνακες που προτάσσονται στο λεξικό αφορούν τις γενικές βραχυγραφίες (Πίν.Ι), τις συντομογραφίες των γλωσσωνυμίων (Πίν.ΙΙ), το σύστημα κωδικοποίησης των στερεότυπων και των συγκεντρωτικών εκδόσεων έργων (Πίν.ΙΙΙ), τους συγγραφείς, τα έργα και τις εκδόσεις των έργων τους μαζί με τις συντομογραφίες (Πίν.IV), τις εκδόσεις παπύρων και οστράκων (Πίν.V) και τις εκδόσεις επιγραφών (Πίν.VI). Σε αυτά πρέπει να προστεθεί η πολύ πρακτική αξιοποίηση του εμπρόσθιου εσωφύλλου, όπου περιλαμβάνεται ένα χρηστικό, πολύχρωμο διάγραμμα για την οπτική επεξήγηση της εσωτερικής διάρθρωσης των άρθρων του λεξικού, καθώς και του οπίσθιου εσωφύλλου, όπου παρατίθενται οι γενικές συντομογραφίες και οι συντομογραφίες των γλωσσωνυμίων (glottonimi).

Ως παράρτημα του λεξικού έχει εκδοθεί και ο αναθεωρημένος οδηγός για το αρχαιοελληνικό λεξιλόγιο του F.Montanari (Guida al Vocabolario della lingua Greca di Franco Montanari). Εκτός από ένα προλογικό σημείωμα για τη χρήση του στη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής, το πρώτο μέρος του παραρτήματος περιλαμβάνει (σσ.1-34): α) μια εισαγωγή στη σχέση γλώσσας. λεξιλογίου και λεξικού με ειδική μνεία στη φιλοσοφία πάνω στην οποία στηρίχτηκε το GIκαι το συνοπτικό βασικό λεξιλόγιο, β) έναν οδηγό για τον σχεδιασμό και τη χρήση της ηλεκτρονικής έκδοσης του GIσε CD-ROM, και γ) έναν οδηγό για τις πρακτικές εφαρμογές του GIκατά την εκμάθηση του αρχαιοελληνικού λεξιλογίου. Οι οδηγίες συνοδεύονται από λεξικογραφικές ασκήσεις για την εξοικείωση των μαθητών με τη χρήση του GI(ακολουθούν και οι λύσεις των ασκήσεων). Στο δεύτερο μέρος του τεύχους (σσ.35-123) περιλαμβάνεται το Βασικό Λεξιλόγιο (Lessico di base), μια συνοπτική παρουσίαση μόνον με τα ερμηνεύματα και τις χρήσεις των συχνότερα απαντώμενων λέξεων (του "βασικού λεξιλογίου") της αρχαίας ελληνικής.

5.ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Ο εκδότης δηλώνει στον πρόλογο του ότι παραλείπει από τα λήμματά του λέξεις για τις οποίες έχει πλέον αποδειχθεί ότι οφείλονται σε παραφθορά ή λανθασμένη ανάγνωση παπύρων και κωδίκων ("λέξεις-φαντάσματα"). Ως εκ τούτου, λήμματα του λεξικού αποτελούν λέξεις σαφώς μαρτυρημένες στα κείμενα, στους παπύρους ή στις επιγραφές, τα κύρια ονόματα και επίθετα (μυθικά και ιστορικά), καθώς και τα τοπωνύμια· τα γράμματα της αλφαβήτου (εκτός των 24 γραμμάτων και φθόγγοι όπως το δίγαμμα και το στίγμα) και ορισμένα προθήματα ή επιθήματα (π.χ. -ζε). Παραπεμπτικά λήμματα είναι συνηθισμένα για τους δύσκολους τύπους, κυρίως των ρημάτων. Η οργάνωση των λημμάτων είναι αλφαβητική, με την εξαίρεση των επιρρημάτων σε -ως που αποτελούν υπολήμματα των επιθέτων από τα οποία παράγονται. Τα ομόγραφα λήμματα διαφοροποιούνται μεταξύ τους με τη χρήση αραβικών αριθμών.

6.ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Το λήμμα τυπώνεται με έντονους χαρακτήρες και συνοδεύεται από ελάχιστες πληροφορίες (κατάληξη της γενικής και άρθρο για τα ουσιαστικά, κατάληξη των γενών για τα επίθετα, σήμανση για συνηρημένα ρήματα, μεταγενέστερους τύπους, αποθετικά, διαλεκτικούς ή ανώμαλους τύποι κλπ.). Διπλή ορθογράφηση μιας λέξης σημειώνεται κανονικά στο λήμμα (π.χ. ξυράω e ξυρέω), όπως και η προσωδία (π.χ. ἤρᾰνος, κρεμμάννῡμι). Αμέσως μετά το λήμμα ακολουθεί μέσα σε γωνιώδεις παρενθέσεις η ριζική λέξη (λ.ὀσμήρης [ὀσμή], λ.μοτοφυλάκιον [μοτοφύλαξ]) ή τα συνθετικά μέρη του (λ.μοσχόταυρος [μόσχος, ταῦρος]), και σπανιότερα κάποιες υποθέσεις για ετυμολογική του συγγένεια με λέξεις της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, της εβραϊκής ή παλαιότερων φάσεων της ελληνικής και της λατινικής (λ.ἔχω [lat.vehō, ai.váhati, asl.vezo, avest.vazaiti])· ας σημειωθεί ότι στο GIδεν αξιοποιούνται τα πορίσματα της μυκηναϊκής γλωσσολογίας.

Το τυπολογικό τμήμα διακρίνεται σε δύο μέρη: στην αρχή του άρθρου τοποθετούνται οι ομαλοί σχηματισμοί των λέξεων για τη διευκόλυνση μαθητών και σπουδαστών, ενώ στο τέλος του άρθρου εισάγονται όλοι οι ανώμαλοι τύποι (διαλεκτικοί, ποιητικοί, άπαξ μαρτυρημένοι).

Το σημασιολογικό τμήμα, σε σύγκριση και με τα μεγάλα λεξικά όπως το LSJκαι το DGE του Adrados, εμφανίζεται συνοπτικότερο και εκλογικευμένο ως προς τη διάταξη των σημασιών από τις γενικές στις ειδικές και από τις κυριολεκτικές στις μεταφορικές. Επιπλέον, αξιοποιούνται και κάποια εξωτερικά κριτήρια διάρθρωσης των σημασιών με βάση τη μορφολογία (όπως οι φωνές των ρημάτων οι οποίες διακρίνονται σαφώς στην ενεργητική, μέση και παθητική και διαφοροποιούνται τυπογραφικά με τη χρήση αραβικών αριθμών) και τη σύνταξη (οι προθέσεις αναλύονται τμηματικά ανάλογα με την πτώση με την οποία συντάσσονται, τα μόρια ανάλογα με τη γενικότερη συντακτική λειτουργία τους). Το επίπεδο ύφους, οι χρήσεις, το γνωστικό πεδίο, το γραμματειακό είδος αξιοποιούνται ως κριτήρια διάκρισης των σημασιών και σημειώνονται συστηματικά με βραχυγραφίες. Συστηματικά φιλοξενούνται στο άρθρο φράσεις και εκφράσεις καθώς και σχήματα λόγου όπου απαντούν τα λήμματα. Το αποτέλεσμα είναι ένα πλούσιο σημασιολογικό σχήμα με εύληπτη διάρθρωση (χρήση γραμμάτων και αρίθμησης, εναλλαγή απλών και έντονων στοιχείων, αξιοποίηση συμβόλων). Η τεκμηρίωση των σημασιών είναι κειμενική και συνοδεύεται από πλήθος παραθεμάτων και παραπομπών. Τα ερμηνεύματα είναι άλλοτε μια σειρά συνώνυμων και ισοδύναμων εκφράσεων και σπανιότερα ορισμοί, ενώ ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η τακτική μετάφραση των αρχαιοελληνικών παραθεμάτων στα ιταλικά.

7. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Το λεξικό επιτυγχάνει τον προγραμματικό του στόχο, να καταστεί χρηστικό και να ανανεώσει τα εφόδια των ιταλόφωνων σπουδαστών της αρχαιοελληνικής. Συγκεφαλαιώνει τα πορίσματα της νεότερης έρευνας, αξιοποιεί τις πιο πρόσφατες εκδόσεις αρχαίων κειμένων, παπύρων και επιγραφών, και εκσυγχρονίζει το πεπαλαιωμένο λεξικογραφικό σύστημα του LSJ. Στο πλαίσιο της ιταλικής λεξικογραφικής παράδοσης το GIαντικαθιστά το πάνω από μισό αιώνα παλαιότερο, αρχαιοελληνο-ιταλικό λεξικό του Lorenzo Rocci. Θα λέγαμε ότι υποκαθιστά σε σημαντικό βαθμό τα μεγάλα λεξικά του παρελθόντος, ακόμη και αν δεν παρουσιάζει την επιστημονική πληρότητα και τις γλωσσολογικές καινοτομίες του αρχαιοελληνικού-ισπανικού λεξικού του F.R. Adrados(λ.χ. δεν αξιοποιεί τα πορίσματα της μυκηναϊκής γλωσσολογίας ή τις λεξικογραφικές θεωρίες περί σημασιολογίας). Εντούτοις, πολλά είναι τα πλεονεκτήματα του λεξικού, που ευνοούν την πλατιά διάδοσή του σε εκπαιδευτικούς αλλά και επιστημονικούς κύκλους -προφανώς και στο ευρύ κοινό. Η λεξικογραφική μεταγλώσσα και η τυπική τήρηση των συντομογραφιών, η εκδοτική εμφάνιση του λεξικού, η οποία συμβαδίζει με αυτήν των πιο σύγχρονων λεξικών που εκδίδονται από τους μεγάλους οίκους του εξωτερικού, και φυσικά η ψηφιοποίησή του καθιστούν το GI ένα χρηστικό και μοντέρνο επιστημονικό εργαλείο.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Δ. ΣΚΟΥΡΕΛΛΟΣ